Ujedinjenje Crne Gore i Srbije:Od snova predaka do košmara savremenika

Dušan T. Bataković
Ujedinjenje Crne Gore i Srbije:
Od snova predaka do košmara savremenika

Danas se, s izuzetkom zagraničnih patriotskih organizacija, poput Srpske narodne odbrane u SAD i Kanadi, koja kao opštenarodni praznik uporno slavi 26. novembar dan ujedinjenja Srbije i Crne Gore (jer joj je i članstvo sastavljeno pretežno od Srbijanaca i Crnogoraca koji se, međutim, ne podvajaju, kao u otadžbini na dva naroda) dan spajanja dve srpske kraljevine u jedinstvenu državu ne slavi, nego uzima, u jednoj pretežno ideološkoj, znači istorijski neutemeljenoj i politički tugaljivoj projekciji, kao metafora budućih sukoba između Srbije i Crne Gore. Samo na ovom primeru, u sučeljavanju različitih gledišta, u nekim većim i ozbiljnijim istoriografijama, moglo bi se istražiti koliko je negativnih ideoloških strasti uključeno u razmatranje čina koji je, u jednoj široj istorijskoj perspektivi, bio važan iskorak u ujedinjavanju jednog naroda.

Na dan 26. novembra 1918, odlukama Velike Narodne skupštine u Podgorici, kraljevina Crna Gora je, uz svrgavanje dinastije Petrović-Njegoš, odlučila da se bezuslovno sjedini s Kraljevinom Srbijom. Pogled na 26. novembar 1999, s brigom za opstanak zajedničke države, ukazuje da se ova državna zajednica umesto čvrste istorijske tvorevine ukazuje savremenicima kao ostatak urušene jugoslovenske zajednice, štaviše kao ideološki zaostatak jednog odumirućeg autoritarnog režima. Malo je bilo primera u evropskoj istoriji da se jedan narod, razdvojen u dve države, više stoleća bunama, ustancima i ratovima bori za stvaranje zajedničke države da bi se, posle manje od jednog veka, našao na pragu konačnog razdvajanja, izazvanog ideološkim razlozima, uzdignutim, pogrešno, na nivo nepremostivih nacionalnih razlika i državnih tradicija.

Srbija i Crna Gora, dve zavisne srpske kneževine u okvirima Osmanskog Carstva (u tom statusu, Crna Gora je kroz duže razdoblje, bila više formalno nego realno zavisna), međunarodno priznanje nezavisnosti dobile su, s blagoslovom velikih sila, na Berlinskom kongresu u julu 1878, u vreme kada je na našoj planeti ukupno bilo manje od trideset nezavisnih država. Sticanje nezavisnosti bilo je rezultat zajedničkih napora u dva rata s Turcima, gde je, na iskru ustanka u Nevesinju 1875, obnovljena nada da će se Bosna spojiti sa Srbijom, a Hercegovina sa Crnom Gorom. Uprkos svečanim proglasima ujedinjenja, planovi hercegovačkih i bosanskih Srba su zbog vojnih neuspeha ustanika i diplomatskih nagodbi velikih sila, ostali neostvareni. Nejednaki uspesi srpskih kneževina u dva rata sa sizerenskom silom (1876-1878), posebno porazi Srbije u prvom okršaju s Turcima, okončani su, na kraju, manjim ili značajnim uvećanjem teritorijalnog obima dve srpske kneževine : srpska se, nešto skromnije, proširila na jug, u tzv. Niški sandžak, dok je Crne Gora, skoro udvostručena, uvećana u svim pravcima, posebno prema Staroj Hercegovini i Primorju.

Staranjem Austro-Ugarske, velike sile koja je izašla kao glavni dobitnik iz zapleta izazvanog Istočnom krizom (okupacija Bosne i Hercegovine te iste 1878. i uvođenjem carsko-kraljevskih trupa u tzv. Sandžak), Crna Gora i Srbija ostale se, uprkos početnim vojnim ciljevima, geografski razdvojene raško-polimskom oblašću, bez željenog teritorijalnog spoja sve do Balkanskih ratova (1912-1913). Pobedama balkanske koalicije bila je, s izuzetkom malog pojasa između Jedrena i Carigrada, konačno bila zbrisana osmanska vlast na evropskom tlu. Srbiji je, u ostvarenju istorijske misije zapalo da oslobodi i prisajedini severnu raško-polimsku oblast (koju su, s polimskim prostorom Turci zvali Sandžak) i Kosovo s prizrenskim Podgorom, a Crna Gora da oslobodi polimski kraj i Metohiju s gradovima Peć i Đakovica. Dve su se savezničke vojske sastale u Polimlju, svesne značaja pobede koja je otvarala put povratku dugo sanjanom zajedničkom životu u jednoj državnoj zajednici, kao u doba Nemanjića i srpskih despota Lazarevića i Brankovića.

Međusobne odnose između narodu Srbije i Crne Gore, veoma srdačne i bratske bez ostatka, povremeno je narušavala samo i jedino dinastička surevnjivost, kao rezultat borbe oko prvenstva za ujedinjenje Srpstva. Dok su vladika Petar I Petrović-Njegoš (potonji Sv. Petar Cetinjski) i Karađorđe, zatim Petar II (vladika Rade) i knjaz Miloš Obrenović, a posebno knez Aleksandar Karađorđević i Ilija Garašanin u bratskoj saradnji sa Njegošem činili sve da se srpske snage saberu oko svetoga cilja nacionalnog ujedinjenja, nije, u tom razdoblju, bilo spora da će, kad se sjedinjenje sprovede, dinastija iz Srbije imati svetovnu vlast, a cetinjski vladika duhovnu vlast srpskoga patrijarha na pećkom tronu. Naslednik prvoga crnogorskoga knjaza, Danila, knez Nikola bio je, premda svetovni vladar, spreman da se odrekne prvenstva na srpski presto u korist kneza Mihaila Obrenovića. Srpska mladež iz Novoga Sada, "Srpske Atine" i drugih gradova u Vojvodini, udružena oko "Ujedinjene omladine srpske", zanosila se, kasnih šezdesetih godina XIX veka "Srpskom Spartom" na Cetinju, gde su se rađali besprekorni junaci, oprobani borci s Turcima u Hercegovini, nadahnuti čojstvom i junaštvom. Srb-junaci bili su Novica Cerović i mnogi drugi hercegovački ustanici, koji su, s Brdima, Zetom i primorjem, uz vođstvo stare Crne Gore okupljene u šest nahija oko Cetinja, razmicali granice kneževine o čijim su ratnicima živo i sa zanimanjem razgovarali diplomati širom Evrope.

Tek su odnosi s dva poslednja Obrenovića, iz pobočne grane dinastije, Milanom i Aleksandrom, u knezu Nikoli Petroviću Njegošu probudili želju da se, kao predstavnik starije srpske dinastije, sam stavi na čelo srpskog pokreta i buduće ujedinjene srpske države. Dinastičko rivalstvo stalno je trovalo međudržavne odnose, a strani poslanici, pre svih austrijski, neprestano su nastojali da, produbljivanjem razmirica, spreče obrazovanje jedinstvenog srpskog fronta koji bi se usredsredio na Bosnu i Hercegovinu, na Staru Srbiju, na Vojvodinu; knjaz Nikola je ipak, za vlade kralja Aleksandra Obrenovića, posle međusobnog pomirenja, bio u Beogradu dočekan kao novi Obilić, uz pompu kakvu prestonica Srbije nikada kasnije nije priredila ni jednoj drugog, ni domaćoj ni stranoj, krunisanoj glavi.

Sve su srpske dinastije, zaista, bile crnogorske, ili crnogorskog porekla – od Nemanje, rodom iz Ribnice kod današnje Podgorice, do Petrovića-Njegoša, preko Karađorđevića (poreklom iz plemena Vasojevića) i Obrenovića (poreklom iz plemena Bratonožića) – narod je u obe države bio za političko jedinstvo i narodnu slogu, ali su dinastičke omraze, sasvim lične, ostale, na nesreću, neprevaziđene. Kada je 1903, pogibijom poslednjeg kraljevskog para iz doma Obrenovića u oficirskoj zaveri presto u Beogradu iznenada ostao upražnjen, knjaz Nikola se, uzalud, ponadao da će jedan od njegovih sinova (kao ruski kandidat) zasesti na presto u Beogradu i ujediniti dve države. Tron Srbije je, međutim, voljom zavereničke grupe, pripao Nikolinom zetu, knezu Petru Karađorđeviću, unuku Voždovom, a prestolonasleđe Nikolinim unucima od kćeri Zorke, najpre Đorđu pa Aleksandru, obojici rođenim na Cetinju – kraljevićima koje su u Beogradu, zbog njihovih navika i karakternih osobina, uglavnom i doživljavali kao autentične Crnogorce.

Sjedinjenje dve srpske kraljevine – jedne u Podunavlju, a druge u Primorju – kako ih je, u proglasu crnogorske kraljevine 1910. nazvao Nikola I – bilo je, u formi realne unije, predviđeno 1914, kada su započeti prvi pregovori. Ostvarenje toga plana sprečilo je iznenadno izbijanje "Velikog rata", prvog vojnog okršaja svetskih razmera. Zajednička vojna i politička saradnja Srbije i Crne Gore u Prvom svetskom ratu, sve do zajedničkog sloma krajem 1915 i početkom 1916, pokazala je da snaga srpskog oružja, uprkos početnim nesporazumima, u sukobu s višestruko nadmoćnim neprijateljem, može da pruži zadivljujuće rezultate. Bitke na Ceru, Kolubari i na Mojkovcu, stale su u red velikih pobeda u prethodnim stolećima, na Martinićima i Krusima, na Mišaru i Ivankovcu, na Grahovu i Šumatovcu, sve do bitke na Kumanovu 1912, kada je konačno, kako se svuda smatralo, bilo "osvećeno Kosovo".

Herojski otpor, u odsustvu spoljne pomoći, završio se okupacijom Srbije, padom Lovćena, crnogorskom kapitulacijom i "albanskog golgotom" srpske vojske. Ona je preživela samo zahvaljujući divovskoj borbi Crnogoraca koji su im na Mojkovcu na Božić 1916, stvorili štit za odstupanje srbijanskih trupa ka Jadranu. Staro dinastičko rivalstvo je, u opštem rasulu, dobilo na težini; stari kralj Nikola je, neočekivano, napustivši narod i vojsku prešao u Italiju, a zatim i u Francusku, dok je takođe star i iznemogao njegov najstariji zet, kralj Petar, nevoljan da sretne tasta, prešao u posebnim kolima snegom zavejanu Albaniju da bi se, s preostalom vojskom, uz savezničku pomoć, smestio na Krfu, a vojsku pod zapovedništvom prestolonaslednika Aleksandra, rasporedio na Solunskom frontu. Tamo su im se pridružile i mnogobrojne crnogorske snage, sastavljene od onih koji su ili prešli Albaniju sa srpskim trupama ili pristigli iz Amerike da pomognu oslobođenju porobljene otadžbine.

Komitski pokret u okupiranoj Crnoj Gori, sve snažniji posle prvih meseci okupacije, rastao je svakim danom, spirajući žig kapitulacije s hrabre crnogorske vojske. Komitski pokret, sve uspešniji u sukobu s austrijskim okupatorima, težio je, po svaku cenu, sjedinjenju sa Srbijom, znajući da će, po okončanju sukoba, samo zajednica Srbije i Crne Gore omogućiti "srpskom plemenu" da se dostojno uhvati u koštac sa budućim neprijateljima.

Ujedinjenje je sprovedeno, posle pobedonosnog prodora savezničkih snaga, u čijem su sastavu, kao vojnici u srpskim trupama, bili i mnogobrojni crnogorski dobrovoljci, od bivših vojnika kralja Nikole do dobrovoljaca iz Južne i Severne Amerike. Crna Gora je, zajedno sa Srbijom bila vaspostavljena kao država, a na talasu opšteg oduševljenja, krenuo je, nasuprot očekivanjima i uputstvima kralja Nikole, zabrinutog pre svega za opstanak dinastije, politički pokret za ujedinjenje sa Srbijom.

Premda se danas prenaglašavaju mnoge nepravilnosti prilikom priprema velike Narodne skupštine u Podgorici, uz isticanje da je prisustvo srpskih trupa bilo korišćeno kao neka vrsta pritiska, činjenica je, van svakog spora, da je većina naroda u Crnoj Gori, preko svojih uglednih izabranika, s mnogo autentičnog entuzijazma 26. novembra 1918. izglasala bezuslovno sjedinjenje sa Srbijom. Svrgavanje dinastije Petrović-Njegoš, koje je prethodilo činu ujedinjenja pod dinastijom Karađorđevića imalo je, međutim značajnije posledice: kraljeve pristalice su, uz finansijsku pomoć italijanskih oficira, pokušali da oružjem ospore novo stanje, i najstarijega srpskoga kralja Nikolu Petrovića Njegoša, vrate na presto Crne Gore. Brzo i brutalno skršena Božićna pobuna, ostavila je, bar u lokalnom predanju, ako ne i u proverivim istorijskim izvorima, gorak ukus međusrpskog sukoba, koji se danas, iz sasvim drugih razloga, namerno, tj. nenaučno, preuveličava.

Utopljene u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevina Jugoslavija), obrazovano pod skiptrom kraljevskog doma Karađorđevića, Srbija i Crna Gora našle su se, prvi put posle doba despota Đurđa Brankovića u XV veku, u zajedničkoj, slobodnoj državi. Snovi predaka bili su ostvareni. Kralj Aleksandar je od crnogorskih ujedinitelja bio optuživan da uprkos odlukama podgoričke skupštine održava vezu sa izgnanim kraljem Nikolom; Aleksandar im je, ohol, odgovorio da on održava vezu sa svojim rođenim đedom,

Da u Crnoj Gori i Srbiji živi isti narod nije bilo nikakvoga spora sve do 1941: zbog državnih tradicija Crne Gore u nekadašnjoj srpskoj kraljevini narastao je, vremenom, federalistički pokret, ali je kralj Aleksandar, unuk Nikole I, stvaranjem Zetske banovine praktično obnovio Crnu Goru, i to u granicama značajno većim od onih iz 1918, dodavši joj deo primorja s Dubrovnikom, značajan deo Hercegovine i najveći deo Metohije. Kada je, jednom prilikom, zetski ban Novo Šćepović od kralja zatražio da se sedište banovine premesti sa Cetinja u Podgoricu, kralj Aleksandar je, naljućen, podviknuo da sedište mora da ostane u Cetinju, njegovom rodnom mestu.

Crnogorski separatisti, pojavili su se u krilu dve najopasnije ideološke kuge XX veka: fašizma i komunizma; osporavajući svaku vezu Crne Gore sa Srpstvom, jedni su Crnogorce proglašavali "Crvenim Hrvatima", a drugi posebnom nacijom, najpre srpskog, a na kraju, kakve li ironije, vlaškog i po potrebi ilirskog porekla. Tako je, zaslugom komunista, u Crnoj Gori postalo mnogo važnije šta o njenom etničkom identitetu misle J. V. Staljin, A. Pavelić, E, Kardelj, J. Broz, Mitar Bakić i M. Đilas, nego svi njeni veliki vladari, pisci, duhovnici i junaci od vladike Danila i vojvode Mirka do Borislava Pekića. U zatiranju Srpstva u Crnoj Gori išlo se čak tako daleko, da je 1971. srušena kapela na Lovćenu, "najljepši grob na svijetu", da bi se Njegošu podigla nova raskošnija grobnica, po davno odbačenom "vavilonskom" projektu Ivana Meštrovića, po svemu suprotnom poslednjoj, predsmrtnoj želji pesnika "Gorskog vijenca", vladike Rada. Poštovalac besmrtnog dela najvećeg srpskog pesnika, pustinjaka cetinskog, takođe pesnik i mislilac Dušan Radović je tada, ogorčen, zapisao da komunistički vlastodršci Njegošu nude novi grob i novu smrt, kao da nije mislio ono što je mislio nego da je oduvek mislio samo ono što oni misle.

Rasrbljivanje Crne Gore, započeto 1945, nastojalo je da obesmisli i istorijskim falsifikatima poništi i tradiciju borbe koju su s okupatorom u Drugom svetskom ratu poveli, a zatim, boreći se uporno i s Italijanima i Nemcima i s Titovim snagama, vodili oficiri đenerala Draže Mihailovića, pre svih Pavle Đurišić i Bajo Stanišić, ideološki protivnici komunizma, i da se nasilno nametne regionalni kao nacionalni karakter. Građanski rat u Crnoj Gori bio je bratoubilački do besmisla, po naredbama komunista koji su zlu krv raspirivalo čak unutar iste porodice, okrećući brata na brata, oca na sina itd.

Najmanje uspeha u posleratnom razdoblju imali su pokušaji da se stvori nekakva posebna crnogorska crkva kojom bi se, kao kasnije u Makedoniji, partijskim dekretom, a suprotno osveštanim kanonima, izdvajanjem iz sastava Srpske crkve stvorila jedna nova versko-nacionalna organizacija. Crnogorsku mitropoliju, zaboravljali su, njeni osporavatelji, stvorio je Sava Nemanjić, a njena "autokefalnost" u vreme kada nije bilo Pećke Patrijaršije, odnosila se, nesumnjivo, samo na njenu kanonsku nezavisnost od tadašnjeg središta pravoslavlja, Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. Sve do nedavno, pokušaji stvaranja posebne crkve, po makedonskom modelu, nisu imali nikakvog odjeka, a svečani prenos moštiju kralja Nikole u Cetinje (1989), trebalo je, kako su se svi nadali, da označi zakopavanje ideološki izazvanih međusrpskih sukoba koji su, u Crnoj Gori, uvek imali strašne posledice.

U zimu 1999, navršila se pedeset peta godina od kako se, s nekom demonskom energijom, radi na iskopavanju jazova između Srbijanaca i Crnogoraca, i sada je sasvim blizu mogućnost da se, sukob dve komunističke frakcije, bivše SKJ u Crnoj Gori, uz sadejstvo režima iz Srbije, okonča, po AVNOJ-skom scenariju, nasilnim razdvajanjem Srbije i Crne Gore. Ako je crnogorska nacija realnost koju treba svi da uvaže, jer je pravo svakoga da se izjašnjava kako se oseća, onda je isto tako realnost i činjenica da se, po svim sondažama javnog mnjenja, upravo ovaj crnogorski deo uvek izjašnjava da se, u vidu sinonima, radi o narodu istog etničkog porekla koji je, posredstvom jednog totalitarnog režima, razdvojen imenom ali ne i suštinskom kulturnom i političkom tradicijom.

NASLEĐE KOMUNIZMA

Satanska politika Slobodana Miloševića koji nasrće na svoga bivšeg saveznika, a sadašnjeg crnogorskog reformistu Mila Đukanovića, dala je krila crnogorskim separatistima koje je pola veka titoistički indukovane mržnje prema svemu što je srpsko, dovelo do tačke kada se zajednička budućnost, preko sistematske školske i političke propagande, smatra prevaziđenom iz niza ideoloških i ekonomskih razloga. Premda je crnogorsko stanovništvo brojem verovatno veće u Srbiji (sa potomcima iz prve i druge generacije) nego u samoj Crnoj Gori, Miloševićeva politika siledžijskog izbacivanja neposlušnih iz sastava tiranske ustrojene države, preti da, uz punu internacionalizaciju, dovede do konačnog razlaza koji, po košmarnim predviđanjima, neće moći da se sprovede bez krvavog građanskog rata. Snovi predaka pretakani u borbu za slobodu tokom više vekova, istopili su se, za samo pola veka, u košmarnu sadašnjicu koja savremenike ispunjava strepnjom i rezignacijom. Umesto da budu građani u građanskom društvu, danas se u Srbiji i Crnoj Gori, ljudi još uvek dele po ideološkim predrasudama koje se, stalno kamufliraju navodnim nacionalnim i etničkim razlikama. Identitet Crne Gore kao države sa značajnom tradicijom treba da ostane nenarušen, ali se sve pristalice razdvajanja, koje vodi u sukobe i podele, izgleda pogrešno oslanjaju na pretpostavke da će sukob dobiti privid međunacionalnog i tako legitimisati jednu novu realnost. Ono što svi pobornici sukoba i podela, gube iz vida je da se, gledano spolja, svi veliki Crnogorci, od vladika iz slavnoga doma Petrović-Njegoša do pisaca i naučnika, uvek smatraju samo Srbima koji su, poput Njegoša, definisali moderni srpski identitet. U knjigama o "velikosrpskoj agresiji" i "srpskoj ideologiji etničkog čišćenja" koje su poslednjih godina štampane u Zagrebu, Njegoš je žiža kroz koju se prelama sve što je kvintesencija Srpstva. Otuda su, iz istorijske perspektive, lišene ideoloških, verskih ili političkih predrasuda, sadašnji pokušaji razdvajanja samo način da se pomogne zločinačkom režimu Slobodana Miloševića, a učini veliko zlo narodu Srbije i Crne Gore.

Ostaje još samo izvesna nada da će u Srbiji ubrzo doći do promene režima, pre nego što bilo kakav sukob započne u Crnoj Gori, kako bi se odnosi dve bratske države – istorijom, tradicijom i kulturom upućene da još jedan milenijum žive u bratskoj slozi i uzajamnom poštovanju – uredili na način dostojan žrtava onih koji su ih stvarali. Zajednička država, ako već ne može da se zove Srpska unija, treba da se zove Srbija i Crna Gora, a prestonica da joj bude Cetinje, jer je Jugoslavija, istorijski i politički, ime koje je moglo da obuhvata samo prostore otcepljenih republika bivše SFRJ. Ime Jugosloven oznaka je samo za Južne Slovene u Austro-Ugarskoj, a država Jugoslavija znači samo zajedničku državu Srba i Hrvata, kao nosilaca toga danas već poraženoga istorijskog koncepta. Pre toga, treba, neodložno, dok još nije sasvim kasno, naći usaglašeno rešenje za Kosovo i Metohiju. Nadajmo se, da će mudrost i odgovornost, uz malo sreće, preovladati i da ćemo sledeće godine, 26. novembar svečano slaviti kao pravi dan ujedinjenja, kao sabirnu tačku dostignute sloge, demokratskog dogovora, građanske jednakosti i trajnoga pomirenja.

http://www.rastko.org.yu/rastko-cg/povijest/dbatakovic-ujedinjenje.html