IDEOLOŠKI KORENI CRNOGORSKE NACIJE I CRNOGORSKOG SEPARATIZMA |
IDEOLOŠKI KORENI CRNOGORSKE NACIJE I CRNOGORSKOG SEPARATIZMA
Političko-kulturni separatizam u današnjoj Crnoj Gori ima svoje dublje korene, svakako dublje nego što to danas smatra jedan deo neobaveštenog sveta sklonog da uzroke tome pokretu traži u političkim zbivanjima poslednjih godina. Njegova ideologija nije rođena u Crnoj Gori već je uneta sa strane. Suština takvog pokreta je u pokušaju, nastalom uoči Drugog svetskog rata u okviru nacističko-fašističkih projekata razbijanja Jugoslavije i srpske etničke celine, da se Crnoj Gori nametne sasvim novi kulturni i duhovni identitet - putem ideološke propagande, obrazovnih programa, kulturnih ustanova, umetnosti, naučnog rada, i mnoštvom sličnih aktivnosti. Pravi koreni političko-kulturne separatne svesti ne mogu se razumeti bez šireg ideološkog i kulturnog ambijenta 20. veka - ambijenta u kome postoji Crna Gora i srpski narod u njoj.
Crnogorski nacionalizam i separatizam izrastao je na staroj strategiji razbijanja srpskog etničkog, kulturnog i duhovnog prostora, i nije uspevao da uhvati bilo kakvog korena u Crnoj Gori sve dok nije silom nametnut tokom i posle Drugog svetskog rata. Tvorci toga ideološkog koncepta proistekli su iz bečkih i peštanskih državnih kancelarija, poput Đule Andrašija, Benjamina Kalaja, Lajoša Talocija, zatim iz njihovih satelitskih centara, kao što je Zagreb, a razume se i drugih susednih centara, u prvom redu Rima kao sedišta Rimske kurije. Osnovni cilj te strategije bio je onemogućavanje, svim sredstvima, srpskog nacionalnog ujedinjenja i stvaranja jedinstvene srpske države, ali i bilo kakvih oblika snažnijeg srpskog duhovnog i kulturnog povezivanja. Mnoštvo različitih političko-kulturnih mera te strategije moglo bi se svesti na dva osnovna pravca aktivnosti: prvi, srpsku sklonost ka regionalizmu i partikularizmu (istina uočljivu u srednjem veku, a dobrim delom ojačanu dugotrajnim životom u raznim državama pod tuđinskom vlašću) treba svim sredstvima produbljivati i politički eksploatisati; i drugi, verske podele i kulturne razlike među Srbima, proistekle iz života pod tuđinskom vlašću, treba neprekidno naglašavati i davati im posebna politička značenja.
Na ovom poslu se radilo već tokom 18. veka, sa prvim ozbiljnijim planovima o preuređenju Jugoistočne Evrope u duhu političkih interesa Austrije, ali i drugih zapadnih sila. Taj rad je vrlo uočljiv nakon srpske revolucije 1804. godine, a dolazi do punog izražaja - planski, organizovano i delotvorno nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Nije reč samo o projektima političke prirode: reč je o širokom frontu aktivnosti koji je pored klasičnih političkih, vojnih i ekonomskih mera, u prvi plan stavljao i naučnoistraživački i kulturni rad; u tim oblastima se naprekidno provlačila suptilna strategija, uvek teže uočljiva, pometnje u planovima svojih protivnika, sa osnovnim ciljem da se prihvati poželjni lažni identitet koji će biti u funkciji političkih planova Habsburške monarhije. Takva je, pored ostalog, bila ideologija bošnjaštva, sa osloncem na bogumile, ali i mnogi drugi projekti koji su se ticali naročito Stare Raške, Kosova i Metohije, Makedonije i drugih oblasti u kojima je živeo srpski narod.
Za sve vreme postojanja nezavisne Crne Gore, niko u Crnoj Gori nije dovodio u pitanje opštepoznatu činjenicu da su Crnogorci deo srpskog naroda u Crnoj Gori. Govorim o Staroj Crnoj Gori. Veći deo današnje Crne Gore, počevši od Banjana, preko Pive, Drobnjaka, Vasojevića, zatim Polimlja i Potarja (Berane, Bijelo Polje, Pljevlja) je i inače naseljavao srpski narod u svojim istorijskim oblastima Staroj Hercegovini i Staroj Raškoj. Čak ni veoma isključivi hrvatski ideolog dr Ivo Pilar (pseudonim Sudland), o kome će kasnije biti reči, uzor hrvatskog ustaškog pokreta i crnogorskih separatista, nije mogao uvrstiti Crnogorce u poseban narod. On piše: "Poznajemo četiri naroda Južnih Slavena: Slovence, Hrvate, Srbe i Bugare."[1]
Prvi pokušaj da se Crnogorci proglase posebnom nacijom u odnosu na Srbe, dolazi uoči Drugog svetskog rata iz pera Savića Markovića Štedimlije, sledbenika ideja hrvatskih ideologa Ante Starčevića i Josipa Franka, utemeljivača ideologije hrvatskog ustaškog pokreta. Štedimlija je rođen u Stijeni, u Piperima, 1907. godine, gimnaziju je učio u Podgorici i u više mesta u Srbiji, a prava i filozofiju studirao je na Univerzitetu u Zagrebu. U isto vreme kada i Štedimlija, sa nešto drugačijim argumentima, tu ideju zastupaju jugoslovenski komunisti, naročito u godinama uoči Drugog svetskog rata, kada stari habsburški koncept dezintegracije srpske etničke celine postaje zvanični program Komunističke partije Jugoslavije. Da li slučajno ili ne, tek pada uoči da se vrhunac Štedimlijinog političko-propagandnog rada, vremenski poklapa sa političko propagandnim radom KPJ, u periodu 1937-1941. godine.
Srednjoevropski rimokatolički klerikalizam, koji čini okosnicu većine političkih snaga toga regiona - bilo oni "levi" ili "desni", leži u korenu ideje crnogorske nacije, iako to na prvi pogled može izgledati paradoksalno. Njega je politički najdoslednije uobličio već pomenuti hrvatski političar dr Ivo Pilar koji je pod pseudonimom v. Sudland objavio u Beču 1918. godine obimno delo Die Sudslawische Frage und der Weltkrieg - Ubersichtliche Darstellung des Gesamtproblems (Južnoslovensko pitanje i Svetski rat - prikaz celokupnog pitanja). Knjigu je potom na hrvatskom jeziku objavila Matica hrvatska, u Zagrebu, 1943. godine, a novo izdanje objavljeno je u Hrvatskoj i 90-ih godina ovoga veka.
U svojim političkim razmatranjima sa pozivom na navodne istorijske izvore, Savić Marković Štedimlija temelji celu svoju konstrukciju na gledištima Iva Pilara. Suština te konstrukcije je u sledećem: Crnogorci su potomci "crvenih Hrvata", jer je Dukljanska oblast bila deo "Crvene Hrvatske", oni su u kulturnom pogledu deo zapadnog sveta, pa iako su u nekim prilikama bili prinuđeni da prihvate srpsko ime, piše Štedimlija, oni u suštini nisu nikada napustili svoj zapadni kulturni identitet.
Pilar, čiji je omiljeni pisac bavarski istoričar Jakob Falmerajer, jedan od vodećih ideologa nepomirljive borbe protiv svega što je pravoslavno i rusko, kao što je Ante Starčević uzor Štedimliji, polazi od Teodosijeve podele na Istočno i Zapadno Rimsko carstvo 395. godine (svojim sinovima - Arkadiju i Honoriju), i naglašava da je Rimska provincija Dalmacija "od Beograda na Dunavu do Skadra" bila pridružena Zapadu.[2] Kada govori o doseljavanju Slovena i uopšte "južnoslovenskom pitanju" Pilar, za razliku kasnije od Štedimlije, navodi, kao što je već izneto, samo četiri naroda. Ali, ističe da se Duklja razvila iz "Crvene Hrvatske" ("koja je prvotno hrvatska naseobina"), i koja je u početku obuhvatala "današnju Hercegovinu i Crnu Goru".[3] Zahvaljujući jakom vizantijskom uticaju, piše Pilar, potisnut je uticaj katoličkih Hrvata. Pridolaženjem Srba u Duklju (Zetu) ojačao je srpski element "toliko, da od 11. st. ne možemo Duklju više smatrati čisto hrvatskom nego miješanom hrvatsko-srbskom državnom tvorevinom."[4] U sledećim vekovima Duklja je svoju sudbinu vezala sa Raškom "s kojom bijaše geopolitički bolje vezana nego s ostalom Hrvatskom." Ovako, piše Pilar, "pripade Duklja postepeno sve više u djelokrug srbskog utjecaja. Postade u neku ruku drugim političkim središtem srbskog naroda. Ali prvotno hrvatsko naseljenje kao etnički moment i jaki utjecaj katolicizma udarili su ovom području tako neizbrisivo, posebno obilježje, da se Duklja, kasnije Zeta, kroz čitavu srbsku poviest javlja kao posebna individualnost, koja obično stoji u nekoj protivnosti sa etničkim središtem u Raši. Ovi razlučni elementi pokazali su se tako jakima da ih do danas nije bilo moguće svladati, pa tako vidimo još i danas pokraj prave Srbije još i Crnu Goru, nasljednicu nekadanje Duklje i Zete."[5] U zaključku savremenih političkih razmatranja Pilar ističe da su Srbi, pomoću "boljeg crkveno-političkog ustrojstva" oteli Bugarima i Hrvatima veća područja: ''Hrvatima oteše današnju zapadnu Srbiju, nekadašnju Duklju, a jedna od glavnih sila koja je dovela do današnjeg rata (Prvi svetski rat - S.T.), jest zagriženo nastojanje Srba, da Hrvatima konačno otmu i Bosnu i Hercegovinu".[6]
Ovo delo je očigledno glavni izvor celokupnog Štedimlijinog koncepta crnogorske nacije. Taj duh provejava i u drugim njegovim, uglavnom propagandističkim radovima. Posle brošura Gorštačka krv - Crna Gora 1918-1928 (Beograd 1928), Antikrležijanci ili kako se kod nas pišu "marksističke" kritike (Kragujevac 1933), Štedimlija piše i brošure kao što su Školovanje crnogorske omladine (Zagreb 1936), Rusija i Balkan (Zagreb 1937) i Crvena Hrvatska (Split 1937).
Godine 1937. u izdanju Političke biblioteke "Putovi" u Zagrebu je objavljena Štedimlijina brošura Osnovi crnogorskog nacionalizma (127 strana).[7] Knjiga ima tri dela: Crvena Hrvatska i njeni kulturni tragovi; Pretapanje imena Crvena Hrvatska u Crna Gora; Izvedju dva nacionalizma. Za moto knjige uzeti su stihovi Ivana Mažuranića.
Kulturno-političku sudbinu Crne Gore Štedimlija već na početku izvodi iz njenog geografskog položaja: "Zatvorena sa istoka i sa sjevera visokim planinskim vijencima (Prokletije, Komovi, Durmitor i dr.) Crna Gora je bila uvijek otvorena samo prema moru i, nešto prohodnijim putem, prema zapadu, preko Hercegovine."[8]. Već ovde, na početku, vidi se da Štedimlija izneverava istinu i kad je reč o geografiji, ukoliko ne odgovara njegovoj unapred zadatoj tezi, jer skoro polovina današnje Crne Gore je orijentisana prema Polimlju, a vekovima je bila odvojena od mora. Ali njemu se to ne uklapa u tezu koju želi da dokaže navodnim istorijskim i geografskim argumentima. Zato nastavlja u istom duhu: "Blagodareći svojoj širokoj vezi morem sa Zapadom, staro slovensko stanovništvo današnje Crne Gore bilo je u povoljnijoj mogućnosti da prenese u svoju sredinu nasade zapadne kulture i da se podvrgne njenom uticaju. To je bio put, kojim je ovamo došlo hrišćanstvo, a zatim put kojim je vjekovima dopirao zapadnjački kulturni uticaj, čiji se tragovi i danas uveliko opažaju".[9]
U teorijskim pristupu, Štedimlija se oslanja na Staljinovu definiciju nacije. Naročiti reljef, klima, a time i uslovi života uticali su da Crnogorac stekne " naročiti fizički i psihički oblik".[10] Dalje kaže: "Crnogorci su nekoliko stotina godina, prilično samostalno izdvojeni, na jednistvenom i neprekidnom teritoriju međusobno općili i zajednički živjeli. Tako je njihova nacija istorijski postala zajednica jezika, teritorije, ekonomskog života i psihičke konstitucije, izražene u zajednici sveukupne njihove duhovne i materijalne kulture".[11]
Glavni Štedimlijin stav temelji se na sledećem zaključku: "Pretci današnjih Crnogoraca došli su u svoju zemlju kao Hrvati i tu, pod tim imenom , živjeli nekoliko vjekova".[12] On naširoko obrazlaže svoju tezu pozivajući se uglavnom na Letopis Popa Dukljanina (prema K. Jirečeku letopis je nastao od 1160 do 1180 godine). Uporno se trudi da dokaže da su "današnju oblast Crne Gore naseljavali Hrvati od dolaska Slovena pa sve do stvaranja države Nemanjića".[13] Štedimlija polemiše sa poznatim istoričarima koji smatraju da je Letopis Popa Dukljanina krajnje nepouzdan. Pribegava, zatim, smešnim argumentima, ukazujući na toponime koji navodno upućuju na "hrvatsko ime" (u kolašinskom srezu "Hrvatske livade" - "kod mjesta Tutin u Sandžaku još postoji zapušteno "latinsko groblje", koje potiče "svakako od katoličkih Hrvata".[14] Štedimlija nastoji da opovrgne i stanovište poznatog hrvatskog istoričara Ferda Šišića (poreklom inače od pravoslavnih Šišića iz Grblja) o ovom pitanju: "Ali ako se ne može poreći - bar s valjanim razlogom - postojanje hrvatskog imena u Gornjoj Dalmaciji XI i XII vijeka, taj rezultat još ne znači da je ona bila i sastavna čest države Hrvatske , pa čak ni to, da se ovdje radi o etničkim Hrvatima u onom smislu kao u Hrvatskoj, gdje je to ime bilo ne samo nacionalno, nego i političko (državno). To znači samo toliko, da je i među Srbima Dukljanima bilo izvjesne skupine naroda, koja se zvala Hrvati, baš onako kao što je takvih skupina Hrvata bilo i među Česima H i XI vijeka i među Poljacima onoga vremena."[15] Šišić izričito tvrdi da nijedno drugo istorijsko svedočanstvo ne potvrđuje postojanje imena "Crvena Hrvatska", kao ni to da se hrvatska državna vlast ikada prostirala na Gornju Dalmaciju. To Štedimliji ne smeta da tvrdi da se u ono vreme "za zemlje Crvene Hrvatske bio je u upotrebi obično naziv Duklja, Primorske strane, a kasnije Zeta". Ulaskom "u sastav Nemanjine države nestalo je 1184 Crvene Hrvatske kao samostalne zemlje."[16]
Iako Štedimliju ne interesuje istorijska istina, i mada je za njega prošlost samo polje dokazivanja njegovih unapred zadatih političkih koncepata, on ipak ne može da sasvim prenebregne opšte poznate istorijske činjenice. Tada pristupa dovijanjima raznih vrsta, verovatno i sam svestan nečuvenog nasilja koje čini nad istorijom naroda kome pripada. Na jednoj strani kaže da je Crna Gora u vreme Nemanjića "bila već u znatnoj mjeri natrunjena Srbima iz Raške i prećutno se podavala srbiziranju, jer je u stvaranju jedne slavenske države na Balkanu vidjela najsigurniju garanciju za očuvanje svoje nezavisnosti i opstanka. Njeno nacionalno identificiranje sa Rašanima pod srpskim imenom imalo je karakter, ne samo prihvatanja jednog zajedničkog državnog imena više kategorije po njihovom hotimičnom shvaćanju, nego i davanje potpore Nemanji kao Zećaninu, da pozivom na nacionalno jedinstvo stvori prema vani slobodnu i nezavisnu državu".[17] Pošto ne može da negira činjenicu da je upravo Crna Gora bila baštinik velikog srpskog epskog nasleđa, kosovskog kulta i naročito kulta Miloša Obilića, Štedimlija to objašnjava time da "slobodna Crna Gora nije imala tada bojazni za svoju egzistenciju od državne koncepcije porobljenog srpskog naroda". Opasnost je pretila od turske državene koncepcije i najezde, pa je, domišlja Štedimlija, Crnoj Gori u njenoj oslobodilačkoj misiji na Balkanu "bilo potrebno da se za momenat povrati opet srpskom imenu i da time osvešta svoje pravo osloboditeljke". Prema njemu, jedinstvena srpska crkva je bila takođe nosilac srpskog imena, a protežirana od strane države ona je "bila u povoljnoj mogućnosti da suzbija druge crkve i vrši zadatak nametnut joj od države".[18] Ali ni uspeh države ni crkve u doba Nemanjića "nije bio toliki, da bi oni mogli oblast nekadanje Crvene Hrvatske proglasiti srpskom oblašću i ta imena brisati iz imenika zemalja ujedinjenih u zajedničku državu."[19] Štedimlija se poziva na tvrdnju hrvatskog istoričara Klajića da je ''širenju srpskog imena u Dukljaninovoj Crvenoj Hrvatskoj doprinijelo još i neprestano seljenje Srba u tu zemlju".
Potom sledi vrhunac Štedimlijinih domišljanja - u vidu teorije o navodno originalnoj etničkoj i kulturnoj simbiozi u Zeti: "Zeta je postepeno postala zasićena srpskim stanovništvom , kojem je ona ukazivala gostoprimstvo. Dok su doseljenici kao žrtve političkih borbi i ratnih neuspjeha donosili jače razvijenu političku svijest i veću borbenost, dotle je kod domorodaca bila veća kulturna i civilizatorska premoć. U pomirenju ovih razlika logično je bilo da pobijede i održe se u zemlji obilježja političkih nastojanja došljaka, a kulturna i civilizacijska sadržina narodnog i državnog život i uređenja domorodaca. Postepeno je tako stvoren jedan novi tip države sa nacionalnim imenom došljaka (srpskim) i političkim težnjama, koje su oni donijeli sobom, a sa kulturnom orijentacijom i civilizacijom domorodaca, koje su bili nasljedili od svojih predaka, Crvenih Hrvata".[20] Dakle, "srpski emigranti iz Raške" su izvršili presudan uticaj na nacionalni preobražaj i preorijentaciju Dukljana, svojim doseljavanjima, pod čijim uticajem "počelo je da se ime Hrvat zamenjuje imenom Srbin".[21] Uticaj Hrvata se nije mogao očuvati, kaže Štedimlija, jer geopolitički položaj Duklje "nije dopuštao da se ona sjedini sa Hrvatskom u jednu državu". Primivši "srpsko ime Dukljani, odnosno Zećani nijesu bili primili i ostale atribute i odlike srpskog naroda. Oni su ostali u katoličkoj vjeri i izloženi uticaju zapada, te su se tako izgrađivali kao poseban narod, makar što su imali formalno zajedničko ime sa Srbima. Čak su i jezično nariječje zadržali isto ono koje su imali i ostali Hrvati (ijekavsko). Putevi uticaje istočne vizantijske, kulture i mentaliteta izgrađenih na balkanskom podneblju pod okriljem Vizantije bili su i ostali do kraja za Duklju zatvoreni."[22]
Naravno Štedimliji je najteže da objasni otkud tako kristalno jasna srpska misao i srpska ideja kod svih crnogorskih vladika i državnika, naročito kod Njegoša, ali i kod Petra I, i knjaza Danila i kralja Nikole. On to objašnjava navodnim političkim razlozima koji su bili uzrok "što je Njegoš onako glasno istakao srpsku nacionalnost Crnogoraca". Ali uprkos tome, kaže Štedimlija, Njegoš je kao pesnik u svojim književnim delima "ostao čisti zapadnjak, sa najmanje pravoslavnog u sebi". On je time odolevao "glasu svoje unutrašnjosti", "glasu svoga srca" koji je "odzvanjao zapadnjački na vibracije misli kojima je upućivao svoju zemlju ka istoku i ka Rusiji". Zatim sledi noseća misao ove politikantske konstrukcije koja je, na izvestan način platforma crnogorskog separatizma s ciljem nametanja lažnog identiteta Crnogoraca, sve do danas: "U borbi ovih oprečnosti, kojima je nošen kroz svoj život, on (Njegoš) ostaje tipični predstavnik zapadnjaštva na jednom vještački zastrtom terenu duhom vizantijskog pravoslavlja".[23] Tako jasno progovaraju iz ovih Štedimlijinih reči svi njegovi uzori kao što su Falmerajer, Ante Starčević i Ivo Pilar !
Na kraju svoj pseudofilozofski pristup Štedimlija završava sledećim rečima: "U konačnom sukobu dviju suprotnosti istok-zapad, u Crnoj Gori, a u nedostatku onih političkih razloga, koju su navodili Njegoša da se orijentira prema istoku, u ovoj zemlji danas odnosi trijumfalnu pobjedu duh zapadne kulture i civilizacije, duh odbrane tradicija čuvanih vjekovima predaka današnjih Crnogoraca. Vođena tim duhom ona polazi u budućnost putevima kojima se kreću veliki zapadni narodi, a da li će njeno kretanje biti za njima ili sa njima, zavisiće od brzine, kojom će Crna Gora stresti sa površine lica svoga naslagane slojeve mrtve istorijske prašine, koju su za sobom ostavili mučni događaji iz njene duge prošlosti".[24] "Mrtva istorijska prašina" - to je srpski identitet Crnogoraca, srž celokupne istorije Crne Gore, ali, Štedimliji i nije bilo stalo do bilo kakve istorijske istine. Njegova "priča" namenjena je bila nadolazećim gospodarima uoči Drugog svetskog rata: ona je trebalo da bude "ulaznica" za "novi evropski poredak" koji su, tada u punom zamahu, stvarali Adolf Hitler i Benito Musolini.
Među mnogim "biserima" Savića Markovića Štedimlije jeste i onaj da su Crnogorci imali svoju "narodnu vjeru", i svoju "narodnu crkvu". On je inače opčinjen ideologom hrvatskog ustaštva Antom Starčevićem. Smatra da je Crnoj Gori potreban jedan Ante Starčević. Starčević se trebao pojaviti u Crnoj Gori i 1912. godine, kada je "nestalo onog turskog pojasa koji je razdvajao Srbiju i Crnu Goru".[25] Tog momenta se i pojavila opasnost za Crnu Goru. Starčević je, kaže on, poveo borbu za formiranje hrvatskog kulturnog nacionalizma. Svojom "smjelo postavljenom tezom o Slavosrbima on je doprinjeo potpunom i pravilnom očišćenju hrvatskog kulturnog nacionalizma od svih stranih i negativnih primjesa, koje su ga razarale i činile sterilnim". Crnogorski nacionalnizam "nije doživio svoju istorijsku riječ kao hrvatski u Starčevićevoj riječi" jer nije imao odgovarajuću kulturnu sadržinu i nomenklaturu. "Formiranje političkog nacionalizma moguće je samo onda ako mu predhodi istoimeni i sadržajno podudarni kulturni nacionalizam. Završna faza formiranja kulturnog nacionalizma je njegov izvana politički, a iznutra kulturni sadržaj, faza u kojoj nacionalizam u ostvarenju narodne države zadobija svoj definitivni oblik i sardžaj".[26] Crnogorska pravoslavna crkva, piše Štedimlija "nije bila nosilac i čuvar srpske, nego crnogorske državne misli, ali pod srpskim imenom."
Glavni idejni izvori i inspiratori celokupne Štedimlijine spisateljske delatnosti su ekstremni hrvatski ideolozi poput Ante Starčevića, Milana Šuflaja, Josipa Franka i drugih. U završetku svoje brošure o crnogorskom nacionalizmu, Štedimlija podstaknut Šuflajevim rečima o tome da "ime hrvatsko, krv hrvatska ne znači samo naciju! Hrvatska krv tu znači i civilizaciju. Hrvatstvo je sinonim za sve što je lijepo i dobro stvorio europski zapad" izvodi takođe "epohalan" zaključak o ulozi Crne Gore u istoriji: "Ona je bila međa, kojom je išla granica između istoka i zapada kad se dijelilo veliko rimsko carstvo, granica između istočne i zapadne crkve, zapravo granica između dva svijeta. I kad se misli na plastiku tla, na geopolitičke sile i na k istoku zračeće sile iz stare crnogorske kulture i civilizacije, onda se ne može izbjeći misli o opasnosti, koja prijeti crnogorskom narodu i onome što je njemu sveto kao i ostalim civlizovanim narodima od pretenzija zavojevača".[27]
Završavajući svoje u širokom zamahu postavljeno falsifikovanje celokupne istorije Crne Gore, Savić Marković Štedimlija u ličnosti Sekule Drljevića vidi crnogorskog Antu Starčevića: "Stoga danas u Crnoj Gori, kao i u Hrvatskoj, kuca jedno srce i živi jedan jedinstveni duh". A u brošuri Crnogorsko pitanje koje je objavio Crnogorski nacionalni komitet u Zagrebu 1941. godine pod okriljem nove ustaške vlasti, ponavljajući stare teze da je Crna Gora bila 1918. godine okupirana od strane "srbijanskih i francuskih četa", Štedimlija u duhu ideologije ondašnjeg novog svetskog poretka zaključuje: "Kad se isprave teške versailleske nepravde Crna Gora će pod vodstvom Dr-a S. Drljevića u novom evropskom poretku, koji se stvara, zauzeti mjesto koje joj pripada po zaslugama i po stradanjima u oslobodilačkoj borbi."
Štedimlija je tokom Drugog svetskog rata bio desna ruka hrvatskog nacističkog vođe Ante Pavelića. U Zagrebu je 1943. godine objavljena i njegova knjiga Auf dem Balkan. Godine 1945. Crvena armija ga je uhapsila negde u Austriji, kuda se povlačio zajedno sa hrvatskim ustašama. Proveo je izvesno vreme u zatvoru u SSSR-u. Intervencijom rukovodstva nove komunističke države vraćen je u zemlju. Na suđenju, koje je bilo svojevrsna farsa, osuđen je na kraću vremensku kaznu i ubrzo pušten iz zatvora. Zaposlili su ga u Leksikografskom zavodu u Zagrebu, pod rukovodstvom svemoćnog Miroslava Krleže, čiju je blagonaklonu podršku Štedimlija uživao sve do kraja zagrebačkog ugodnog života. U ostalom njih dvojica su, očigledno, bili u vezi i pre Drugog svetskog rata. Zar sama činjenica da je Štedimlija nastavio da deluje iz Zagreba sa svojih predratnih pozicija, ne govori dovoljno o ideološkoj klimi u jugoslovenskom društvu posle Drugog svetskog rata. Razlika je samo u tome što Štedimlija sada nije više bio toliko usamljen kao pre rata. Iza njega je stajao, pre svega, Miroslav Krleža, glavni ideolog sveukupne kulturne politike u Titovoj Jugoslaviji. Stajale su iza njega i mnoge politički moćne ličnosti u državnom i partijskom rukovodstvu Jugoslavije i Crne Gore. Videlo se to naročito oko akcije rušenja stare Njegoševe kapele na Lovćenu.
U sličnom, u osnovi srednjeevropskom klerikalnom duhu, zasnovana je teorija KPJ o Crnogorcima kao zasebnoj naciji. Ona proističe iz poznate teze o tome daje Jugoslavija "versajska tvorevina", i da su u njoj sve druge nacije žrtve "velikosrpskog ugnjetavanja" i "velikosprskog unitarizma". Svoj najjasniji izraz taj koncept je našao u odlukama Pete zemaljske konferencije KPJ u Zagrebu (1940). Međutim, politika KPJ u tom pitanju je tokom rata, a i posle rata, bila relativno obazriva, sve dok se novi režim nije ideološki i politički potpuno učvrstio.
Crnogorska nacija je nasilno nametnuta, voljom rukovodstva KPJ, i bila je suprotna ne samo duhu zvanično proklamovanog komunističkog internacionalizma, nego i duhu evropskog koncepta nacije i evropskih nacionalnih pokreta. Jedinstven je primer u Evropi da se stanovnici jedne provincije, odnosno republike, praktično preko noći postaju pripadnici nove nacije (ne postoji sličan primer). Slobodno narodno izjašnjavanje onemogućeno je represivnim merama komunističke vlasti. Proces odnarođavanja Srba u Crnoj Gori bio je sastavni deo sveukupne državne i partijske politike - od ustavnih rešenja, državnih i partijskih dokumenata, do naučne, prosvetne, obrazovne i kulturne politike. O dojučerašnjem srpskom narodu u Crnoj Gori nije više bilo ni reči, kao da je najednom nestao bez traga. Svaki izraz srpske svesti ideološki je žigosan kao izraz "četništva" i ''velikosrpstva". Srpski narod u Crnoj Gori ostao je bez ijednog političkog predstavnika, bez ijedne naučne, kulturne, obrazovne i prosvetne ustanove (srpske kulturne ustanove koje su postojale do Drugog svetskog rata ili su ukinute, ili su promenile naziv a time i celokupni program svoga rada). Da bi se to očigledno nasilje bez presedana, na izvestan način racionalizovalo i bilo lakše prihvaćeno u narodu, širena je propaganda da je to svejedno tj. "mi smo i Srbi i Crnogorci". Na sličan način tumačene su i administrativne granice među republikama. Znamo da su kasnije postale gvozdene, što je i bio cilj od početka.
Ideološka indoktrinacijaje išla postepeno. Trebalo je prvo pronaći odgovarajuće istorijsko utemeljenje za novu naciju, a ono je počelo da se traži u postojanju crnogorske države. Crna Gora je, naravno, bila jedna od dveju nezavisnih srpskih država u 19. i početkom 20. veka. U nemačkom i italijanskom narodu takve države sa svojim dinastijama postojale su vekovima, i u mnogo većem broju nego kod Srba. Taj posao je započet pisanjem Istorije crnogorskog naroda iz pera Jagoša Jovanovića. Tu je već učinjen pokušaj razdvajanja Crnogoraca od Srba. Zatim sledi, postepeno, iz godine u godinu sve snažnija i sve bolje organizovana akcija izgradnje novog crnogorskog identiteta. Već posle rata usledilo je prilično masovno slanje studenata iz Crne Gore na Zagrebački univerzitet. Potom sledi osnivanje Crnogorske akademije nauka i umjetnosti u Podgorici, kao dodatni atribut nacionalne posebnosti. Ideološki, novi identitet nameće se preko Redakcije Enciklopedije Leksikografskog zavoda u Zagrebu za Crnu Goru. Na čelu Redakcije je predsednik CANU, sada član predsedništva tzv. Dukljanske akademije nauka i umjetnosti. Partijski, novi ideološki pravac najjasnije osvetljava jedna izjava Vladimira Bakarića o "crnogorskom jeziku". Istovremeno, svakim danom je jačala kampanja u nauci i kulturi da su Crnogorci nešto sasvim posebno u odnosu na Srbe, i to uz prećutnu podršku partijskog i državnog centra i Crne Gore i Jugoslavije.
Sa političkom pobedom u Evropi snaga poraženih u Prvom i Drugom svetskom ratu cela ideološka strategija u pogledu Srba i Jugoistočne Evrope vraća se još radikalnije starim idejnim izvorima - gledištima Ante Starčevića, Šuflaja, Iva Pilara, Štedimlije i širokog kruga njihovih sledbenika koji su bili nosioci srednjoevropskog osvajačkog duha u Jugoistočnoj Evropi. U Crnoj Gori inicijativu je sada preuzela tzv. Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, koja nije ništa drugo nego istureno odelenje Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti u Podgorici. Jedan od njenih prvih ljudi dr Rotković tvrdi, još radikalnije od Štedimlije, da su Crnogorci "stari slovenski narod, zapadno-slovenskog porijekla, zapadni susjedi Poljaka, s kojima imaju zajedničku ijekavicu". Crnogorci su, piše ovaj ideolog crnogorskog separatizma, "došli na južni Jadran poslije 568. godine". Sve ono što danas radi tzv. DANU, Matica crnogorska, i grupa ljudi okupljenih oko tzv. "Crnogorske pravoslavne crkve" pokazuje da političko-kulturni separatizam u Crnoj Gori danas ide mnogo dalje od svojih predhodnika u falsifikovanju sveukupne političke, kulturne i duhovne istorije srpskog naroda u Crnoj Gori. Glavni udar toga pokreta usmeren je na srpski kulturno-duhovni identitet Crne Gore, a imajući u vidu činjenicu, da taj pokret ima danas i finansijsku i političku podršku sa strane, razotkrivanje njegovog pravog cilja trebalo bi da bude i organizovano i sveobuhvatno. Temelj toj aktivnosti treba da bude naučna istina.
__________________
[1] L.V. Sudland, Juznoslavensko pitanje. Prikaz cjelokupnog pitanja, Izdanje Matice Hrvatske, Zagreb 1943, 3.
[2] Isto, 13.
[3] Isto, 45.
[4] Isto, 48.
[5] Isto, 47.
[6] Isto, 150.
[7] S. M. Stedimlija, Osnovi crnogorskog nacionalizma, Zagreb 1937, 127. Među delima u rukopisu koja su najavljena za objavljivanje, na početku ove brošure, stoji i naslov: "Hrvatska i Crna Gora, clanci i eseji"
[8] Isto, 5.
[9] Isto
[10] Isto, 8.
[11] Isto, 9.
[12] Isto, 10.
[13] Isto, 16.
[14] Isto, 28-29.
[15] Isto 30.
[16] Isto, 38.
[17] Isto, 36.
[18] Isto, 38.
[19] Isto, 39.
[20] Isto, 41.
[21] Isto, 41-42.
[22] Isto, 46.
[23] Isto, 48.
[24] Isto, 51-52.
[25] Isto, 117.
[26] Isto, 125.
[27] Isto, 126-127.
http://www.rastko.org.yu/rastko-cg/povijest/terzic-ideoloski_korijeni.html |
|