Balkan–Jugoistočna Evropa–Evropska unija: Skica jednog projekta |
Balkan–Jugoistočna Evropa–Evropska unija: Skica jednog projekta
Autor: Boris Pupić
Datum: 22.01.2007. 08:31
Uvriježeno je mišljenje da je Evropa nužna (za) budućnost cijelog Balkana, pa i Bosne i Hercegovine. Boris Pupić, međutim, objašnjava kako su Balkan i BiH nužni za budućnost Evrope kao historijsko-političkog projekta.
Upravo završena godina donijela je dvije vijesti u Bosnu i Hercegovinu (i region) koje su iznenadile sve one na bilo koji način u dodiru s politikom. Vijesti su došle jedna za drugom, gotovo istovremeno, a kvalitet komentara najbolje govori o našem iznenađenju i nemoći da ih uklopimo u određeni kontekst. Jedna vijest tiče se naše bliske prošlosti, dok se druga odnosi na budućnost. Uprkos tome, ne mogu se osloboditi utiska da su simbolički nevjerovatno povezane i da vode istoj stvari. O kojim događajima je riječ?
Riječ je o odlikovanju pripadnika holandskog bataljona koji je u sastavu snaga Ujedinjenih nacija bio stacioniran u zaštićenoj zoni Srebrenice, te o pozivu Bosni i Hercegovini da pristupi NATO-ovom programu Partnerstvo za mir.
Kako bih doveo u vezu ova dva događaja, svjesno ću napraviti zamjenu teza (naravno, ne onakvu kakvu redovno konzumiramo putem političkog marketinga, kvazižurnalizma, informativnih i političkih emisija i sl.) ili, bolje reći, zamjenu političkih paradigmi odnosa BiH prema evropskim integracijama.
Ko je kome budućnost
U Bosni i Hercegovini uobičajeno je govoriti kako je budućnost zemlje usko vezana za budućnost Evropske unije, a neke analize – upućujući na historijske, političko-pravne, društveno-političke, ekonomske i druge faktore – idu i tako daleko da evropsku budućnost vide kao conditio sine qua non opstanka same BiH. Ukratko, u ovom slučaju, postdejtonska BiH neodrživa je bez nekog vanjskog, šireg i moćnijeg entiteta, koji će unutrašnje bosanskohercegovačke podjele minimizirati i podstaknuti lokalne (id)entitete na dijalog i saradnju. U skladu s tim, dosadašnji angažman međunarodne zajednice u BiH nije bio dostatan jer njene institucije nisu bile sposobne ponuditi jasnu viziju bh. budućnosti. Zato je Evropska unija, kao konkretan projekat s jasnom vizijom budućnosti, neophodna Bosni i Hercegovini. A mi, naravno, želimo sebe vidjeti u takvoj budućnosti.
Iako se intimno slažem s pesimističnim analizama zavisnosti postdejtonske BiH od nadnacionalnih integracija, ovaj tekst će se baviti upravo suprotnom zavisnošću - zavisnošću Evropske Unije od nužnosti integracije čitave Jugoistočne Evrope u vlastiti identitetski smisao. Da ne bi bilo zabune – ne pokušavam ni Bosni i Hercegovini ni regionu dati nikakvu, kako bi Nerzuk Ćurak rekao, “lažnu sliku sopstvene važnosti”. Želim, na razini filozofije identiteta, prikazati subjekat (Evropsku uniju) u svoj njenoj zavisnosti od svoga objekta (Balkan, Jugoistočna Evropa). Prije nego što to uradim, želim čitateljima/kama skrenuti pažnju na naslov teksta. Iako se u naslovu nigdje konkretno ne navodi Bosna i Hercegovina, ona se “čita” u terminima Balkan i Jugoistočna Evropa. S druge strane, struktura naslova treba da asocira na Hegelov dijalektički sistem (teza–antiteza–sinteza) i sugeriše skicu jednog projekta subjekta koji sebe definira kao Zapad ili uža Evropa.
U kreiranju identiteta Evrope pomoću političkog simbolizma mapiranje ima jednu od odlučujućih uloga. Iako je Evropa svoj identitet zasnovala na svega tri kulturno-historijska kruga – helada, kršćanstvo i prosvjetiteljstvo – mapiranje je odigralo krucijalnu ulogu u povlačenju granica između Evrope i drugih. Samim mapiranjem stvara se više entiteta, međusobno suprotstavljenih, što je najbolje opisao E. Said u Orijentalizmu (na mapiranju “civilizacija” počiva još uvijek u pojedinim krugovima aktuelni “sukob civilizacija” S. Huntingtona).
Međutim, kako je Evropska unija svoj identitet zasnovala na onome po čemu se prepoznaje Evropa, jer je EU politički nosilac Ideje Evrope, osnovni problem identifikacije sebe preko Drugog jeste što to predstavlja politički projekat, a kao takav on je podložan promjenama i uvijek novim mapiranjima. Ne ulazeći u detalje odnosa Evropa–Drugi, samo ću navesti nekoliko međusobno suprotstavljenih kategorija pomoću kojih je Evropa gradila svoj identitet: Grci-Varvari, Rim-Vizantija, katoličanstvo-pravoslavlje, hrišćanstvo-islam, Evropa-Osmansko Carstvo, Zapad-Orijent, Zapadna Evropa-Istočna Evropa (demokratija/kapitalizam-komunizam). Kao što vidimo, ove dihotomije negdje su imale kulturni, negdje religijski, negdje ideološki karakter, ali ono što je uvijek prisutno jeste odnos Mi-Oni, gdje je drugost svedena samo na objekat preko kojeg subjekt definiše sebe.
U ovakvoj manihejskoj logici mjesta ima i za određenje Balkana. Iako Balkan nije imao ulogu klasičnog Drugog već je služio za odlaganje negativnog sjećanja o evropskoj prošlosti, ipak je metodologija Mi-Oni primjetna. Ona bi u ovom slučaju mogla glasiti i: Sadašnjost-shvaćena-kao-kraj-historije nasuprot Prošlosti-koja-želi-da-u-skoroj-budućnosti-bude-Sadašnjost. Upravo u ovoj drugoj sintagmi kriju se naša dva događaja s početka teksta. U Balkanu Evropa nalazi mjesto za odlaganje negativnog sjećanja o evropskoj prošlosti.
Balkan kao Drugo Evrope
Otkako je u modernoj, odnosno današnjoj postmodernoj teoriji društva, francuski psihoanalitičar J. Lacan osporio dotadašnji kartezijanski koncept identiteta subjekta, koji se temeljio na samopropitivanju (Cogito, ergo sum) i postavio sasvim nove osnove unoseći u identitet subjekta kategoriju drugosti, svijet više nije isti. Po Lacanu, identitet subjekta zasniva se na složenim relacijama koje on zauzima prema drugima oko sebe, a on sam kaže da su drugi mjesto s kojeg se pred subjekt postavlja pitanje njegovog postojanja. Drugi su ogledalo u kojima se ogleda obrnuta slika subjekta. Na ovaj način uvijek imamo odnos između sebe i drugih, gdjeMi podrazumijevanormalnost, tj. mjeru svih stvari, dok su drugi izvan sistema tih normi. U kojem kontekstu tu možemo čitati odnos Evropa-Balkan, ili recimo EU-BiH?
Evropa ima tu sklonost da druge, upravo nacionalne države Balkana, optužuje za višak historije, a da pri tome svoju prošlost zaboravlja. Evropa je nakon Drugog svjetskog rata sva ružna sjećanja potisnula prvo na Istok kontinenta, a zatim na Balkan. Balkan – to su drugi. Balkan je ono Lacanovo ogledalo u kojem Evropa želi da vidi lijepu sliku sebe. Balkan je onaj Drugi na kojeg se nesvjesno prelijeva vlastita “tamna” slika. Na sličan način Evropu vidi Česlav Miloš. Po njemu, osnovna razlika između Istočne i Zapadne Evrope jeste razlika između pamćenja i nedostatka pamćenja. Zapadna Evropa je svoj tehnološki napredak platila historijskom i kulturnom amnezijom. Izgleda da Evropa želi da što prije proglasi “kraj historije”, jer ovakvoj Evropi, nakon Holokausta, ne treba još i Srebrenica. Zbog svega toga Evropa se boji pogledati u ogledalo, jer kada pogleda Balkan danas, vidi ono što je stoljećima i sama bila a što je davno zaboravila.
Ako je Balkan već sve to ružno što Evropa želi potisnuti i, konačno, sasvim zaboraviti, zašto bi Evropskoj uniji uopšte trebala BiH? Uzmemo li da su balkanske države u jednom trenutku postale odlagalište evropske historije, postavlja se pitanje šta s tom historijom uraditi? Naravno, najlakše ju je izbrisati i zaboraviti. Ali, da li je to moguće i kako? To je trenutak u kojem se na pozornici pojavljuje termin Jugoistočna Evropa kao politički projekat prevođenja Balkana od negativnog identiteta Evrope u Evropu samu.
Ako primijenimo osnovne principe poststrukturalizma na ovu (re)konstrukciju, koja je istovremeno de-konstrukcija, vidjet ćemo da ime jeste identitet, a identifikacija jeste imenovanje. Termin Jugoistočna Evropa je potreban zato što su termini Balkan i Evropa (Evropska unija) nespojivi. Evropa je sve ono što Balkan nije i vice versa. Da bi Balkan postao “prava” Evropa treba ga “debalkanizovati”, a to je upravo onaj identitet Balkana koji mu je Evropa dala. Zato treba Balkanu oduzeti ime da bi mu se dalo drugo. Balkan mora da umre da bi postao dio Evrope. Ili još simboličnije, Balkan mora da umre da bi se rodila nova Evropa. Nažalost, smrt Balkana, kao novi postmoderni projekat, podudarila se sa smrću na Balkanu, koja je recidiv evropske moderne. Ovom paradoksu, tako filozofskom i tako imaginarnom, svjedočile su stotine hiljada nevinih a tako stvarnih ljudi.
Želimo li, dakle, stvoriti Jugoistočnu Evropukao uslov za ulazak u Evropu – EU, moramo zaboraviti Balkan. S druge strane, iz evropskog ugla, ako smo zaboravili Balkan, zaboravili smo svu “negativnu” historiju. Na taj način prostor konflikta je ustupio mjesto prostoru saradnje. A saradnja je ono čemu svi težimo unutar Evropske unije.
Smrt Balkana
U tom kontekstu, za cijeli region (Jugoistočna Evropa) važno je prisjetiti se njegovih mikroentiteta (država). Dva su posebno “jaka” primjera preimenovanja. Jedan je slučaj Bosne i Hercegovine, a drugi Makedonije. I jedan i drugi mikroentitet morali su odustati od svoga imena da bi bili priznati. Tako više nema Republike BiH i Republike Makedonije, nego postoje Bosna i Hercegovina i Bivša Jugoslavenska Republika Makedonija. Sav postmodernizam današnje BiH ogleda se u njenom postdejtonskom imenu i “zaboravljanju” onog prijašnjeg.
U prilog ovoj tezi najviše govori jedan sličan politički projekat, koji je okončan 1. maja 2004. godine s prijemom osam srednjoevropskih država (od deset ukupno) u Evropsku uniju. Preimenovanje radi reidentifikovanja se, naime, već jednom desilo. Nakon završetka hladnog rata isplivao je jedan novi entitet – Srednja Evropa – koji je definisan kao neodvojiv od one “prave” Zapadne Evrope i koji se nakon dugo vremena vratio tamo gdje i pripada. Prethodio mu je jedan čitav kulturološki projekat, koji su predvodili ljudi poput mađarskog historičara Jenea Sičea, političara i pisca Vaclava Havela, te pisaca – Poljaka Česlava Miloša i Čeha Milana Kundere. A – kako ironizira Timoti Garton Eš – ovaj entitet je ubrzo definisan kao neodvojivi dio Zapadne Evrope, gdje su pritom zadržani svi Dichter und Denker (pjesnici i mislioci), dok su onom nekadašnjem Istoku Evrope prepušteni svi Richter und Henker (sudije i dželati).
U tom smislu prijem BiH u Partnerstvo za mir i dodjela medalja bataljonu vojske Holandije, ujedno članice Evropske unije i NATO-a, bataljonu koji je odigrao u najmanju ruku vrlo diskutabilnu ulogu u tragediji Srebrenice, ne predstavlja puku koincidenciju ili kuriozitet već dosljedno distanciranje Evrope od svoga negativa. Logika takvog distanciranja je prosta: negiranje negativa rađa pozitiv. Tako se Srebrenica nije ni dogodila, ili ako se i dogodila, dogodila se nekom drugom i tako davno da je se više i ne sjećamo, a mi smo se probudili u nekom drugačijem svijetu, svijetu saradnje i sretnije budućnosti. Upravo je naša prošlost ona koja mora nestati zbog budućnosti Evrope, a ako težimo Evropi – izgleda da nemamo izbora. Evropa je nagradila sebe medaljama, a nas vizijom budućnosti. Ovu idilu narušava samo povremeno pominjanje ratnih zločinaca, sa margina diskursa zvanične politike, ali i to se zbiva sve rjeđe i glasovi podsjećanja su sve tiši.
http://www.pulsdemokratije.net/clanak.php?sifra=070122001&lang=bh |
|