Anđelka Milić: "Žene, politika, porodica"(recenzja)
Gordana Vuksanović


Anđelka Milić: "Žene, politika, porodica"

Knjigu Žene, politika, porodica (Institut za političke studije, Beograd 1994) čine tri tematske celine. Prva, naslovljena kao "teorijsko ishodište", svoju inspiraciju nalazi u marksističkim i feminističkim saznanjima o ženi i predstavlja pokušaj da se sažeto, ali ne i neargumentovano, sagleda prošlost, sadašnjost i budućnost emancipacije žena. U drugoj celini, kao ključne varijable za analizu društvenog položaja žene uzimaju se: obrazovanje, društveno-ekonomski položaj zaposlenih žena, uticaj novih tehnologija na odnose polova. "Društveni raspad, nacionalizam i seksizam", poslednji deo studije, postavlja žensko pitanje u kontekst savremenih zbivanja i tako nameće niz pitanja koja će potvrditi ili demantovati emipirijska istraživanja i, pre svega, sama stvarnost.

Knjiga predstavlja zbir tekstova koji su nastali najvećim delom u periodu od 1989. do 1994. godine. Sve ih, kako sama autorka kaže, objedinjuje jedinstven tematski i teorijsko-metodološki okvir, to jest, "ženska perspektiva" koja za predmet svog proučavanja uzima "marginalnu polovinu čovečanstva - žene". Uložen je napor da se premosti hronološka distanca koja deli ove tekstove, i da se ne zapostave dramatična društvena zbivanja koja, neminovno, nameću dileme tipa "moguće u realnom".

Teorijsko utemeljenje ove studije započinje opravdanom kritikom apriornog odbacivanja marksizma, odnosno feminizma, predstava i stereotipa stvorenih na suprotnim stranama (u blokovskoj podeli između Istoka i Zapada) bez uspostavljanja analitičkog odnosa prema njihovom sadržaju. Kako oba teorijska stanovišta nose u sebi obrazac "konačnog rešenja", autorka odbacuje njihovo sučeljavanje opredeljujući se za posmatranje koje ne uzima za svoj predmet oslobođenje žene, nudeći mu nezaobilazne teorijske premise, već ženu posmatra kao subjekt-objekt istorijskog procesa oslobođenja. U istraživanju istorijskog kretanja ka slobodi A. Milić definiše početne pretpostavke, koje se razlikuju od potonjih teorija koje proces oslobođenja razumevaju kao ravan put od početnih uslova do realizacije slobode. Takvim teorijama ona pretpostavlja "stupnjevitost u istorijskom hodu, ali tako da se na svakom sledećem stupnju žena iznova konstituiše kao protivurečan subjekt-objekt emancipacijske prakse, te iznova u novim formama i sadržajima pokazuje u dvostranom odnosu oslobođenje-otuđenje" (str. 11). Prema sledećoj pretpostavci, unutar građanskog društva, društvenog okvira u kome se realizuje oslobođenje, žena je definisana polom, svojom seksualnom i biološkom funkcijom. Treća pretpostavka odnosi se na posebne uslove emancipacije žene u građanskom društvu i ističe kao uslov oslobođenja samostalno raspolaganje vlastitim polnim bićem. Emancipacija žene shvaćena kao njen izlazak u javnost i kao mogućnost tržišne razmene usluga, posmatra se kao put od heterizma, proleterizacije žena do feminističke autonomije. Prema tome, sticanje materilajne samostalnosti, nezavisnog statusa i slobode izbora, predstavljaju kretanje od "potpuno čiste i oslobođene seksualnosti" kao najtežeg oblika dehumanizacije, preko revolucionisanja položaja žena u modernom društvu kroz rad za zaradu, do početka borbe za emancipaciju. Ekonomska nezavisnost žena izazvala je diskriminaciju i seksizam. Do novih značajnijih sloboda, primećuje autorka, doći će tek razvojem novih tehnologija i narastanjem tercijarnog sektora. Jenjava odijum društva prema zapošljavanju žena i one postaju privlačnija radna snaga od muškaraca jer zapošljavanje u tercijarnom sektoru "koincidira i korespondira sa ženi prirođenim ulogama i položajem onoga koji stoji na usluzi drugima" (str. 17). Komercijalizacija seksa u ovim delatnostima čini žene konkurentnijom robom od muškaraca.

O početku borbe žena za emancipaciju i o feminizmu kao bitnom momentu u njihovom "emancipacijskom hodu", autorka piše nadahnuto, ukazujući koliko je mukotrpan put da se polna dihotomija i segregacija iznova izgrade, te da se uspostavi dosledna simetrija "između ’muškog’ i ’ženskog’ društva, legitimizira njihovo pravo na postojanje i na autonomno iskazivanje i delovanje". Autorka ističe da je feminizam podelom na muški i ženski svet iscrpeo svoje mogućnosti. Nameću se pitanja: "Da li žena može opstati u zabranu koji je sama za sebe izgradila? I drugo, da li ’muško društvo’ još uvek hegemono nad 'ženskim' može i dalje funkcionisati na isti način, kao da se ništa nije dogodilo?"(str. 20). Još uvek je teško odgovoriti na ova pitanja i moramo se složiti sa primedbom da se, ovoga puta, istorijska inovacija ne sme dogoditi bez žena i na njihovu štetu.

Pošto se na južnoslovenskim prostorima naučno saznanje i tumačenje položaja žene probijalo kroz "duboke naslage patrijarhalnog režima", tekst "Patrijarhalni poredak i saznanje o ženi" je preduslov za potpunije razumevanje narednih celina. Autorka koristi naučna saznanja koja se temelje na empirijskim istraživanjima patrijarhalnih institucija i kultue tokom poslednja dva veka. Društveno-naučna proučavanja na "jugoslovenskim" prostorima započinju u okviru prava i pravnih istraživanja tradicije i običaja. Kao poseban predmet u okviru pravno-sociološkog izučavanja izdvaja se porodica i patrijarhalni porodični režim. U okviru tog predmeta oblikuje se prostor za razvoj saznanja o ženi. Kroz interpretacije nekoliko nezaobilaznih naučnih figura ovog podneblja, ukazuje se na začetke sistematskog naučnog istraživanja i sociološkog posmatranja ženske sudbine. Izučavanje ženske problematike podeljeno je na tri vremenska razdoblja. Sam početak ovih istraživanja pokazuje da su odlike ovog prostora još uvek kontinuitet patrijarhalnog režima i pojedinih institucija plemenskog društva. U tom periodu, Valtazar Bogišić, pravnik po obrazovanju, ističe: "...ništa ne može bolje označiti ustroj obitelji i obiteljsko pravo u koga mu drago naroda koliko položaj ženskijeh u familiji" (str. 26). Sledeći značajan pokušaj u stvaranju naučne evidencije o položaju žena, na koji upućuje A. Milić predstavlja istraživanje jedne žene-psihologa, Vere Erlih, koja ne posmatra stabilnost, već raspad patrijarhalnog porodičnog režima kao i regionalne razlike u procesu dezintegracije. Upoređujući istraživačke poduhvate V. Erlih i V. Bogišića, autorka zapaža da je "prevaga antropološke perspektive nad pravničkom omogućila da se u ženinom položaju unutar ove porodice sagleda 'nepravda' koja se 'kulturnom operacijom' brižno skriva, čak i od poimanja samih žena koje su njom pogođene". Proučavanje emancipacije žene kao objekta ili subjekta u tom procesu predstavlja suštinsku odrednicu trećeg razdoblja u izučavanju ženske problematike. Analiza najnovije etape prepoznatljive kao "ženske studiije" ili "ženska perspektiva" izostala je ovom prilikom. Ipak, ne smemo zanemariti pledoaje kojim se završava ovaj sažeti pregled istraživanja o ženi: "...ako je prethodna tradicija naučnog posmatranja žene ovu isključivo smeštala unutar porodice i na taj način pristrasno redukovala socijalno-kulturno biće žene, toliko je isto neopravdano izostaviti porodičnu perspektivu u izučavanju ženske problematike, ili je gurnuti na marginu"(str. 33).

Iako je opšte poznato da obrazovanje u savremenim društvima predstavlja najvažniji kanal socijalne promocije pojedinca, pitanje "Obrazovanje žena – put ka jednakosti ili segregaciji?" – traži odgovor. Slobodan pristup obrazovnim institucijama i obrazovno postignuće nisu garancija demokratizacije odnosa među polovima. Obrazovanje, ulazak u javnu sferu društva, preduslov je ali ne i ključ emancipacije. Nakon osvrta na ekspanziju obrazovanja u posleratnom periodu i na učešće žena u tom procesu, posebna pažnja posvećuje se procesu feminizacije obrazovnih profila i pozivnog obrazovanja u Srbiji u periodu od 1939. do 1980. godine. Ekspanzija obrazovanja praćena je velikim povećanjem učešća žena u obrazovnim institucijama na svim stepenima. Negativnu stranu uvećanja broja žena studenata čini pojava feminizacije pojedinih obrazovnih profila i pozitivnog obrazovanja žena. Empirijsko proučavanje trenda feminizacije obrazovnih profila izvršeno je na nivou srednjih škola na teritoriji Srbije. U periodu od 1938. do 1980. godine pozivno usmeravanje devojaka prati se kroz nekoliko etapa. U predratnom periodu (Drugi svetski rat) obrazovni sistem je u celini slabo razvijen. Školovanje ženske omladine najčešće se završavalo na primarnom obrazovnom nivou. U prvoj posleratnoj etapi, do 1959/60. godine, dolazi do izrazitog prodora ženske omladine na srednjem obrazovnom stupnju. U ovom razdoblju koje predstavlja "kraj prve etape u razvoju i konsolidaciji socijalističkog sistema u jugoslovenskom društvu" i dalje je izražen dualizam opšteg humanističkog obrazovanja (gimnazije) i škola stručno pozivnog profila (srednje stručne i pozivne škole za radnike). Većina devojaka koje pohađaju srednje stručne škole priprema se za nemanuelni rad u administraciji, školstvu, zdravstvu i sl. U trećem periodu, zaključno sa 1969/70. godinom, obuhvat devojaka na nivou srednjeg stručnog obrazovanja beleži porast. Nova tendencija na koju se ukazuje je prodor ženske omladine u pozive industrijsko-tehničkog smera. Poslednja etapa prepoznatljiva je po temeljnoj reformi srednje-školskog obrazovanja, uvođenjem "usmerene škole i obrazovanja". U procesu feminizacije pojedinih struka, poziva i užih specijalnosti autorka ukazuje na tri različita modaliteta. Prvi model obuhvata pozive i zanimanja koji su "predodređeni" da postanu "ženski pozivi" i u koje su žene prvo zakoračile (nastavnički poziv). Drugi model karakterističan je za nekoliko užih struka i specijalnosti industrijsko-tehničkog obrazovnog profila (hemijsko tehnološke, grafičke, kožarsko-gumarske struke). Treći model feminizacije, tipičan za tekstilnu struku, ogleda se u "postepenom ovladavanju žena svim nivoima stručnosti i obrazovanosti u ovim pozivima i delatnostima" (str. 50).

Zbog rasprostranjenog uverenja da je zaposlenost žene jednaka "dovršenoj emancipaciji", kao i svođenje istraživanja na posledice ženske zaposlenosti u sferi porodice, socijalizacije, odgajanja dece i sl., analiza društveno-ekonomskog položaja zaposlenih žena u bivšoj Jugoslaviji je kritički usmerena prema dosadašnjim dostignućima na ovom području, ali bez ambicija da predstavlja zamenu za one poglede i saznanja koji nedostaju našoj naučno-istraživačkoj praksi. Analiza društveno-ekonomskog položaja zaposlenih žena zahtevala je precizno određenje situacionog okvira, a samim tim i bavljenje raspadom državne zajednice na prostoru bivše SFRJ. Osvrt na osnovne indikatore društveno-ekonomskog poremećaja odnosi se na period 1990, 1991. godine. Četiri godine kasnije, ovi pokazatelji ne samo da nisu izgubili na aktuelnosti već su postali nezaobilazni u razumevanje dramatičnih zbivanja čije će se katastrofalne posledice još dugo osećati. Produbljivanje haosa u svim sferama društvenog života daje malo nade da će se regresivni tokovi, koji utiču i na žensko stanovništvo, uskoro zaustaviti. Na primer, sankcije UN naročito pogađaju neke industrijske grane koje tradicionalno zapošljavaju pretežno žensku radnu snagu (tekstilna, prehrambena, industrija kože i obuće i sl.).

Analiza raspoložive relevantne građe predočava niz "zanimljivosti" o društvenom položaju žena. Kada je reč o radu u smenama, koeficijent smenosti pokazuje da je najveći deo ženske radne snage zaposlen u industrijama koje imaju najveću zastupljenost rada u smenama. Uočena je i značajna pravilnost u kategoriji rada i radnog ugovora na određeno vreme. Što je industrijska grana bliža tipu "muške" delatnosti veće je angažovanje ženske radne snage u ovoj vrsti radnog odnosa. Polna diskriminacija ispoljava se i prilikom raspodele zarade. Može se zaključiti da "iako su žene kroz visoko učešće u kontigentu zaposlene radne snage u Jugoslaviji sigurno utrle put poboljšanju svog ukupnog položaja, nesumnjivo je da njima tek predstoji organizovanje i delovanje za dosledno ostvarivanje principa ravnopravnosti na radu i svoje afirmacije kao kreatora nove društvene vrednosti"(str. 77).

O temi "Nove tehnologije i odnosi polova" raspravlja se na osnovu saznanja vlastitog empirijskog istraživanja koje je sprovedeno tokom 1990. godine. Istraživanje je bilo usmereno na područje u kome se stvaraju i inoviraju nove tehnologije na oblasti kompjuterske tehnologije, mikroelektronike i robotike. Testirana je teza o polnoj "zakrivljenosti" novih tehnologija kao i teza o položaju žena vrhunskih stručnjaka. Istraživanje je dalo niz zanimljivih rezultata koji se odnose na životne, profesionalne i radne karijere zaposlenih stručnjaka. Na primer, na svim obrazovnim stupnjevima (diplomiranje, magistratura, doktorat) žene pre završavaju školovanje od muškaraca. One ranije ulaze u prvi brak i dobijaju prvo dete, dok sa "drugim detetom 'kasne' u odnosu na muškarce". Može se zaključiti da "žene 'žure' kroz svoj život kombinujući etape porodične i profesionalne karijere, dok muškarci prvo sistematično završavaju konstituisanje porodice, pa onda isto tako sistematično svoju obrazovnu i profesionalnu karijeru" (str. 87).

Položaj žena stručnjaka u hijerarhiji radnih mesta pokazuje da su žene koncentrisane pri dnu stručne i organizacijske piramide položaja. Povezanost zarada sa rukovodećim položajem dalje uslovljava nejednakost u visini ličnih dohodaka između žena i muškaraca. Zbog toga, kao i zbog marginalne uloge u formalnim ili neformalnim grupisanjima "koja teže da manipulišu organizacijskom moći, ženama preostaju jedino rad i stručna afirmacija kao sredstvo promocije", ali "kada je čitava organizacijska klima natopljena 'karijerizmom' rad i individualno pregnuće uopšte teško dolazi do izražaja" (str. 92). Na osnovu saznanja do kojih se istraživanjem došlo, autorka zaključuje da se "pitanje odnosa polova u sklopu novih tehnologija utemeljuje i objašnjava odnosima raspodele moći u hijerarhijskim organizacionim modelima rada u savremenim društvima" (str. 99).

Članak "Porodična transformacija i ženska politika neformalnih mreža" kritički se osvrće na teorijski šablon koji položaj žena u zemljama bivšeg real-socijalizma objašnjava karakterom tog sistema, i pripisuje sve valjano njegovom komunističkom režimu. Na primeru tranzicijskog procesa promene porodice u bivšem i sadašnjem jugoslovenskom društvu ispitivano je "pod kojim se društveno-kulturnim i porodičnim uslovima uobličava ženska politika neformalnih mreža" (str. 101). Rad je podeljen u tri odeljka, i u prvom se, na osnovu bogate empirijske građe, razmatra transformacija porodice u razdoblju socijalističke modernizacije jugoslovenskog društva. U drugom se objašnjava politika mrežnog povezivanja kao bitan činilac transformacije odnosa polova u porodici, dok se u poslednjem delu rada, na osnovu prethodnih saznanja, analizira sadašnje stanje i mogući pravci za transformaciju porodice i odnosa polova. Ukazujući na potrebu za vidljivim i organizovanijim nastupanjem žena na globalnom planu autorka zaključuje da "ono što ima neku šansu u postojećoj situaciji jeste samoorganizovanje žena koje se mora u punoj meri osloniti na strategije, tehnike i taktike politike neformalnog mrežnog okupljanja, ali sada jasno prenetih sa individualno-porodičnih okvira zamisli i delovanja, na socijalni plan traženja zajedničkih rešenja za svakodnevne egzistencijalne probleme" (str. 115).

Odnos žena - nacionalizam posmatran je u okviru sledećih klasifikacijskih odrednica: "1) žena kao biološka obnoviteljica nacije; 2) žena kao ideološki fokus simbolizacije kojom se vrši nacionalno razgraničenje i definišu osobenosti sopstvene nacije; 3) žena kao učesnica nacionalno-političkog diskursa i prakse i 4) žena kao učesnica nacionalno-oružanog sukoba" (str. 126). Kroz pregled namera starih i novih zakonodavaca (predlog Zakona o populacionoj politici Srbije iz 1990, Zakon o društvenoj brizi o deci iz 1990, predlog Zakona o radnim odnosima i td.) kritikuju se pokušaji da se ženama nametnu nove reproduktivne norme u ime realizacije državnog nacionalnog projekta. Slobodna i emancipovana žena ne odgovara interesima brojčanog jačanja nacije "sa perspektivom njene ekspanzije u budućnosti".

U poslednjem članku se ispituje odnos nove nacionalističke politike i žena. Naglasak je na tezi da nacionalizam zauzima seksistički odnos prema ženama, a u političkoj praksi često dovodi do "otvorenog diskriminatornog odnosa i represivnog postupanja prema potrebama, zahtevima i htenjima žena". Iako akcije autonomnih ženskih grupa i organizacija nisu hronološki predstavljene, u radu se navode brojne inicijative žena, kao i reakcije vladajućeg establišmenta u periodu od 1990. do 1993. godine.

Ovim pregledom sadržaja knjige Anđelke Milić želimo da ukažemo na uspeo napor autorke da, preko zajedničkog imenitelja - žene, poveže tematski raznovrsne članke u celinu. I baš zbog toga Žena, porodica, politika nije prosto objedinjavanje "već viđenog", već originalan naučni zahvat na polju sociološkog istraživanja porodice/ žene. Ova teorijski dobro utemeljena monografija ne predstavlja samo nezaobilazan priručnik polaznicima ženskih studija, onima koji su zainteresovani za "žensku perspektivu", već je to i jedinstvena sinteza i svedočanstvo o "izlasku u javnost" žene na području bivše Jugoslavije. Iako smo pritisnuti tragičnim zbivanjima, ni ubuduće ne bi trebalo, svesno ili nesvesno, zanemariti odgovore na pitanja o međuuticajima i iskustvima različitih nacionalnih entiteta na ovim prostorima.

Gordana Vuksanović
Filozofski fakultet, Novi Sad
Oktobar 1995.