Mustafa Memić SARAJEVO KAO MIGRACIONI CENTAR MUSLIMANA IZ CRNE GORE |
Mustafa Memić
SARAJEVO KAO MIGRACIONI CENTAR MUSLIMANA IZ CRNE GORE
Sarajevo kao kulturni, politički, duhovni i administravni centar Bosne i Hercegovine razvijalo se i kao stjecište onih Muslimana koji su iz raznih razloga živjeli ili i dalje žive u manjim i relativno većim skupinama koje nisu u sastavu Bosne i Hercegovine u njenim zvanično priznatim granicama, bez obzira što su i oni bili u sastavu Kraljevine Bosne i Hercegovine iz vremena kralja Tvrtka, (1) kasnije bosanskog ili hercegovačkog sandžaka (2), potom bosanskog ejaleta. Na bazi istovjetnosti jezika, koji su oduvijek nazivali bošnjačkim, (3) a u podgoričkom, skadarskom i primorskom regionu naškim, (4) na bazi istovjetnosti kulture, načina života, vjere, civilizacijskih osobenosti, osjećali su se i iskazivali Bošnjacima, oko Podgorice Hercegovcima, a tako su ih i svi drugi nazivali. Njihov položaj je bio takav da su prije drugih na vlastitoj koži počeli doživljavati sve ono što mid anas svrstavamo pod opšti pojam genocida i etničkog čišćenja. Teško je u historiji naći sličnog primjera da jedna mala pokrajina sa oko 3.200 domaćinstava, (5) koja je tri vijeka kasnije brojila oko 120.000 stanovnika, (6) pred Berlinski kongres povećana na 196.238, (7) da bi odmah zatim brojila čak 370.000 stanovnika. (8) Osvajanjem u balkanskom ratu dobijla je 224.000 novih stanovnika, koji su živjeli u 54 opštine i 33.546 domaćinstava. (9) I sva ta proširivanja teritorija i uvećavanja stanovništva ostvarivana su istrebljenjem muslimanskog stanovništva, njegovim prevođenjem na tzv. pradjedovsku vjeru, otimanjem njegove imovine i protjerivanjem sa djedovskih i pradjedovskih ognjišta.
Mi te pojave ovdje spominjemo jer su one uticale na brojne migracije stanovništva, a one se se neposredno ili posredno odražavale na demografiju i razvoj Sarajeva, jer oni koji imadoše sreću pa fizički ne bjehu uništeni, ili vraćeni u pradjedovsku vjeru, koji doživljavaše izgonstvo i otimanje čitave imovine, tragajući i tražeći "mjesto pod svodom nebeskim", strahujući da se njihovom potomstvu ne dogodi ono što i njima, okretali su se svojoj matici i spasenje za sebe i svoju porodicu tražili tamo gdje su Muslimani bili jači. U turskom vremenu spas su nalazili oko gradova i u gradovima koje Osmanlije podigoše, kao: Taslidžu, Podgoricu, Gusinje, Plav, Kolašin, Nikšić, Spuž, Bijelo Polje, Rožaje i na kraju Berane, ali su vremenom morali bježati i iz njih samih. Svojom strukturom stanovništva, dostignutim nivoom svoje razvijenosti i ostalim uslovima Sarajevo im je obezbjeđivalo upravo ono čemu su težili i što im je bioživotni cilj. Zato ih u Sarajevu ima veliki broj, iako su mnogi emigrirali u djelimično Albaniju, Sandžak i Anadoliju.
Ovim kreaćim radom cilj nam je da ukažemo iz kojih krajeva i kada su se Muslimani iz Crne Gore naseljavali u Sarajevo i da pokušamo da kvantificiramo te pojave. Pri tome smo pojam Crna Gora tretirali prema njenim sada važećim granicama, iako historijski to nisu bile teritorije Crne Gore, pa ih treba shvatiti kao današnju realnost. Istraživanja koja smo vršili omogućila su nam da ovu pojavu pratimo brojnim historijskim, etnografskim i publicističkim izvorima i analitičkim podacima
Prvi izgon muslimana koji je imao svoga odraza i na razvoj Sarajeva, ipak se dogodio u Boki Kotorskoj, ali oko 150 godina kasnije. U historijografiji je zabilježen izgon 2.200 hercegnovskih muslimana 1687. godine. (11) U izvjštaju Generalnog providura Dalmacije i albanije Kornera, pisan 30. oktobra 1687. u Herceg Novom, upućen mletačkom principu, pored ostalog nalazimo:
Obnovio sam najveću džamiju koja je bila u gradu i pretvorio je u dobru crkvu.(12)
U objašnjenju (fusnoti) stoji:
Na mjestu džamije Korner je sagradio parohijalnu crkvu koju je posvetio sv. Jeronimu (na dan sv. Jeronima predao mu se grad).(13)
Istu sudbinu doživjela je i džamija sultana Mehmeda II u Herceg-Novom, građena krajem 16. stoljeća, a nakon pretvaranja u crkvu dobila je naziv Sv. Gospođa.(14) I jedna i druga crkva i danas postoje.
Ovo ističemo zbog toga što veliki broj potomaka boko-kotorskih Muslimana danas živi u Sarajevu. Spomenuli smo historijski dokumenat prema kojem su 2.200 brodom pošli prema Baru. Međutim, u Donjem i gornjem Gradu Herceg Novog bilo je 700 ratnika i oko 2.500 žena i djece.(15) Ta razlika od oko 1.000 građana pošla je prema Trebinju, Klobuku (Korjenićima) i Nikšiću.(16) Njihove potomke pretežno nalazimo u Sarajevu, a među njima: Bijediće, Šehoviće, Reslubegoviće, Dizdareviće, Durakoviće, Krese, Abaze, Baliće, Bašiće, Paripoviće, Pivodiće, Šamiće i druge. Ima ih 128 različitih prezimena, odnosno ondašnjih fisova, ili bratstava. Njihov ukupan broj danas u Sarajevu bez posebnog istraživanja nije jednostavno utvrditi, ali je sigurno da ih ima nekoliko desetina hiljada.
Relativno manje migraciono kretanje Muslimana iz Crne Gore prema Sarajevu uslijedilo je nakon poznate istrage tzv. poturica u Staroj Crnoj gori (četiri nahije: katunska, riječka, crmnička i lješanjska), koja se po našim istraživanjima stvarno dogodila krajem juna i početkom jula 1711. godine, a ne "na Božić", ni krajem 17. stoljeća, ni 1702., ni 1704., ni 1706., ni 1710., kako je to opisano u Gorskom vijencu ili objašnjavano u raspravama među crnogorskim historičarima, koje su inače veoma kontradiktorne.(17) Za nas je u ovom slučaju interesantno da je muslimansko stanovništvo 1655. godine činilo oko 12% ukupne populacije Stare Crne Gore i da od preko 800 ratnika i 3.500 muslimanskog stanovništva poslije 1712. godine njih više u Staroj Crnoj Gori nije bilo, da je nestalo njihovih šest džamija, (19) da se više nije spiminjao crnogorski kadija, kojih je u 17. stoljeću bilo dvanaest.(20) Ostala su 52 sačuvana toponima koji podsjećaju da su muslimani nekad živjeli i u ovom dijelu Crne Gore.(21) Ostala su čitava muslimanska bratstva koja su onda uspjela da izbjegnu fizičko uništenje ili predvođenje u pradjedovsku vjeru. (22) u sarajevu daanas nalazimo dvadeset prezimena muslimanskih bratstava koja su od 1711. godine živjela u Staroj Crnoj Gori, a među njima su najviše poznati Mustafići, Vranići, Osmanagići i Bajramovići.(23) Oni su nisu neposredno naselili u Sarajevo, već najprije u Podgoricu, Nikšić, okolinu Bara, pa su kasnije doseljavali u Sarajevo. Oni su samo potomci navodnih poturica izgnanih 1711., koji danas žive u ovome gradu.
Na demografski razvoj Sarajeva izrazito veći značaj imao je treći egzodus koji se dogodio nad Muslimanima u Crnoj Gori koji je uslijedio kao posljedica odluka Berlinskog kongresa, kada su sa vjekovnih ognjišta prognani oko 20.000 Muslimana i Albanaca Nikšića, Spuža, Podgorice, Kolašina, Žabljaka na Skadarskom jezeru, Zete, Bara i Ulcinja.(24) Približno svaki drugi pošao je prema Bosni, Hercegovini i Novopazarskom sandžaku, dok su ostali prešli u Albaniju. Nikšićki Muslimani, njih oko 390 porodica, prešli su najprije u Mostar, na tom terenu prednjačili u dobrovoljačkim odredima protiv austro-ugarske okupacije, a zatim prešli u Sarajevo, gdje ih nalazimo u poznatoj Hadži-Lojinoj četi.(25) Nakon okupacije u Bosni im više mjesta nije bilo, vratili su se u Nikšić, pokušali da tamo kako tako obezbijede bar neke uslove za život. Pošto je knjaz već bio prigrabio i dijelom razdijelio svu njihovu imovinu, što najbližoj rodbini i glavarima, što borcima "po puškama" i po bataljonima, (26) to su Nikšićani bili primorani da konačno napuste svoj grad i da kao muhadžiri pođu "s močugom u ruci" bez igdje ičega u "bijeli" svijet. Pokušavajući da se nasele na utrinama i šikarama oko Novg Pazara došli su u sukob sa lokalnim vlastima.
Nemajući više kud, na silu su odgovrili silom, ubili kajmekama, pa im je nakon toga dozvoljeno da formiraju svoju - nikšićku mahalu, nikšićko groblje i izgradili svoju nikčičku džamiju.(27) Etnografi su utvrdili da danas ima 90 bratstava nikšićkih i kolašinskih muhadžira u Novom Pazaru i njegovoj okolini.(28) Međutim, za naše izlaganje je značajno istaći da se veliki broj tih nikšićkih i kolašinskih muhadžira nije zadržao u Sandžaku već da su u velikom broju prešli u Sarajevo. Od 90 nikšićkih i kolašinskih muhadžirskih bratstava, koliko ih je evidentirano u Novom Pazaru i njegovoj okolini, u Sarajevu ih nalazimo iz 67, odnosno 75% od ukupnog broja. Oduvijek je njihov životni cilj bila Bosna sa kojom su bili vezani punih pet vjekova. Oni se nisu u Bosnu naselili već su se u nju povratili. Oni, danas, poslije 114 godina, ponovo vode borbe protiv istog neprijatelja, onda na prilazima Nikšića i Kolašina, a danas, na obroncima Trebevića na Žuču, Sokolju, Igmanu, ili dolinama pokraj Save, pokraj Brčkog. Uloga agresora i branioca nije se izmijenila, sem što su onda bili na jednoj i drugoj strani njihovi djedovi i što su onda borbe vođene oko Nikšića, i Kolašina, a danas oko Sarajeva. U tome treba shvatiti i navodne podjele na Bosance, Hercegovce i navodne Sandžaklije. Nikšićana u Sarajevu nalazimo i iz 20 nikšićkih bratstava koja su se neposredno naselila u Bosnu i Hercegovinu, a ne preko novopazarskog sandžaka, pa ih prema tome u Sarajevu ima iz 87 fisova.(29)
Balkanski rat donio je nove krupne promjene. Samo u pljevaljskom srezu u vremenu od osam godina muslimansko stanovništvo smanjeno je za 14.560 svojih građana. (30) Za razliku od drugih koji još nisu imali mogućnosti da se kreću prema Sarajevu, pa su se zadovoljavali Novim Pazarom, Skadrom, Dračom ili Anadolijom, Pljevljaci su se od početka orijentisali prvenstveno prema Sarajevu. Od mase od oko 80.000, koliko ona broji sa prirodnim prirastom na bazi predpostavljene prosječne stope od 1,5%, sigurno da ih u Sarajevu ima nekoliko hiljada, u svakom slučaju ne manje od 40.000. Inače 130 fisova koja su u turskom vremenu evidentirana u Taslidži (31), u Sarajevu ih nalazimo 108, ili 83% od ukupnog broja, što takođe dovoljno ilustruje njihovu brojnost u ovome gradu, posebno u odnosu na sve one koji su živjeli u Taslidži i kasnije u Pljevljima.(32)
U bjelopoljskom srezu u vremenu od 1912. god 1921. godine stanovništvo je umanjeno za 27.990 obitelji.(33) Iz ovoga kraja tokom 1913. i 1914. godine veliki broj stanovnika iselio se u Anadoliju. (34) Tregedijom Muslimana u Šahovićima i Pavinom Polju, kada su oko 2.500 žitelja ova dva mala mjesta uspjeli da izmaknu pred isukanim noževima pomahnitalih Kolašinaca, nakon što su oko 500 pobijeni i poklani, (35) počinje značajniji pokret stanovnika bjelopoljskog sreza, najprije prema Pljevljima i Istočnoj Bosni, kao muhadžiri, a zatim prema Sarajevu. Taj je proces započeo novembra 1924. godine. (36) Zna se da je 140 porodic sa 400 članova domaćinstva naseljeno pokraj Save, oko Brčkog, (37) dok su ostalih 2.000 postepeno se naseljavalli pretežno u Sarajevo. Sa godišnjim prirastom po prosječnoj godišnjoj stopi od 1,5%, nakon 68 godina od tog vremena, njihov broj u ovome gradu mogao bi se kretati oko 5.640 stanovnika. Iz drugih krajeva bjelopoljskog sreza naseljavanje u Sarajevo bilo je dosta intenzivno poslije Drugog svjetskog rata. Od 38 bjelopoljskih bratstava u Sarajevu ih nalazimo 36.
Od 3.500 Muslimana, koliko ih je 1908. bilo u Beranama, u gradu ih je 1936. godine, prema evidenciji imama matičara bilo manje od 500. U Sarajevo su se naselili građani sa 22 različita prezimena, koja potiču iz 25 beranskih fisova.(38) Posljednjih godina prisutno je naseljavanje u Sarajevo i Muslimana iz Gornjeg Bihora (Petnica, Vrbica i Trpezi).
Podgorički Muslimani su karakteristična grupacija koje se, moglo bi se reći skoro kompletno naselila u Sarajevo. Tokom prvih godina nakon drugog svjetskog rata bilo ih je oko 2.800.(39) Sa prirastom od oko 4.200 građana računa se da ih u gradu ima oko 7.000 Sarajlija. Inače od 114 bratstava koja su u Podgorici evidentirana prije 1912. godine u Sarajevu ih danas ima 88.(40)
Gusinjci, Plavljani i Rožajci najmlađi su Sarajlije Muslimani iz Crne Gore. Manji broj porodica naselio se u Sarajevo u prvim godinama nakon Drugog svjetskog rata. Posljednjih petnaestak godina njihovo naseljavanje u ovaj grad bilo je dosta intenzivno,naročito u Sokolovića koloniju, Buljakov i Buća potok, te na području novih naselja, kao što su Alipašino polje i Dobrinja. Za Plavljanje i Gusince znamo da ih već ima oko 2.200, (41) za Rožajce ne raspolažemo sigurnijom evidencijom. Karakteristično je da se plavski i gusinjski Muslimani koji su se već bili naselili na Kosovu i Makedoniju posljednjih godina vraćaju otuda pa se i oni naseljavaju u Sarajevo, što se objašnjava težnjom da u vremenu buđenja nacionalne svijesti i veće nacionalne diferencijacije budu zajedno sa svojom maticom, jer ih kao Muslimane nisu rado prihvatali, ne samo Srbi i Crnogorci, nego ni Albanci i Makedonci, više težeći da ih asimiluju.(42) Inače Gusinjaca i Plavljana, od ukupno 114, koliko ih je ukupno u tom kraju evidentirano, u Sarajevu ih ima iz 80 raznih bratstava, pa oni prema tome, po svom sastavu, dovoljno reprezentuju sredinu iz koje su se naselili.(43)
Posmatrano u cjelini može se zaključiti da naseljavanje Muslimana iz Crne Gore u Sarajevo traje već nekoliko vjekova. Ono je prvenstveno bilo u funkciji i kao posljedica širenja Crne Gore putem preotimanja gradova i drugih naseljenih mjesta u kojima je živjelo pretežno muslimansko stanovništvo. Genezu etničkog čišćenja i genocida nad Muslimanima u granicama bivše Jugoslavije valja upravo tražili u Crnoj Gori i u njoj objašnjenje za brojnost Muslimana iz Crne Gore u Sarajevu. Kvantificiranje te pojave je ipak složeno pitanje, iako se raspolaže sa dosta egzaktnim podacima o i iseljenim boko-kotorskim Muslimanima, o Muslimanima Stare Crne Gore nakon tzv. istrage poturica, nikšićkim i kolašinskim muhadžerima, o iseljavanjima u vrijeme balkanskog i nakon prvog i drugog svjetskog rata, kao i posljednjih desetak godina. Naše su procjene da se broj onih koji su se neposredno naselili u Sarajevo kreće oko 30.000, a sa prirodnim prirastom oko 65.000 stanovnika, te da se njihov broj u odnosu na ukupan broj Muslimana, koliko ih ukupno sada ima u Republici Crnoj Gori, kreće oko 80%.
Svoju privrženost i odanost prema Sarajevu ispoljavali su i potvrđivali svojim odnosom u svim značajnijim historijskim događajima, kako za ovaj grad, tako i za Bosnu i Hercegovinu u cjelini, koju su smatrali jedinom svojom domovinom i prije dolaska u Sarajevo. Podsjećajući na nekoliko značajnijih događaja to ćemo i konkretnim primjerima potvrditi.
Pokret Bošnjaka pod vođstvom Huseina-kapetana Gradaščevića shvatili su kao borbe Bošnjaka za očuvanje vlastitog identiteta, koji im se uvođenjem centralizacije vlasti sultana želio uskratiti i dokinuti, izmijeniti njihov način života i ugroziti tradicionalne stečene tekovine. Zato su u zahtjevima za autonomijom Bosne i Hercegoivne u sastavu Osmanskog Carstva vidjeli ostvarivanje i njihovih temeljnih osnova za nacionalno konstituisanje kao i drugi narodi. I zato su se i Muslimani Limske doline, Potarja, Bihorja i gornjeg sliva Ibra pridružili Sarajlijama, i preko njih pokretu Bosanaca pod vođstvom Husein-kapetana Gradaščevića. Gusinci, Plavljani i vasojevički muslimani - njih 700, pod vođstvom Đul-bega Šabanagića, kapetana gusinjske kapetanije, pošli u susret Bosancima prema Banjici, kod Kosovske Mitrovice, gdje su sačekali vojsku Husein-kapetana. (44) Prije toga učestvovali su u rušenju pećke tvrđave i zauzimanju grada Peći, jer se komandant ovog grada Abdul Rezak-paša bio pridružio snagama koje su ostale vjerne sultanu. (45) Bjelopoljci, predvođeni Sulejman-agom Ajaninom Kučevićem, muselimom Bijelog Polja, sačekali su Bosance i pridružili im se u Novom Pazaru.(46) U Pljevljima je Donjo-Kolašince predvodio buljuk-baša Hajdar Mican, (47) a protiv Kolašinaca, koji su cjelovito ustali protiv sultana, upućen je sa carskom vojskom Osman-paša.(48) Kolašinci, spremajući se da vode borbu protiv izrazito nadmoćnijeg neprijatelja zamolili su Moračane da kod njih sklone djecu, žene i starce, ali su Moračani to odbili po naređenju vladike Rada Petra II Petrovića Njegoša.(49) Na teren Bihora Mustafa-paša Bušatlija poslao je dva odreda sa 1.350 boraca, pod vođstvom Hasana i Huseina Hote.(50) Oni su pomogli da se prisile na pokornost rožajski Ganići i Hadrovići u Gornjem Bihoru, koji su prihvatali reforme sultana, pa je nakon toga čitav sjeverni prostor od Prokletija, Komova i Sinjajevine, u slivu Tare, Lima, Ibra i Pašterske visoravni bio pod kontrolom snaga koje su se pridružile pokretu Bosanaca.(51) Bio je to odraz njihove privrženosti Bosni i Pokretu Bosanaca za njihovo nacionalno utemeljenje.
Svoj patriotizam prema Sarajevu i Bosni i Hercegovini Muslimani u današnjim granicama Crne Gore posebno su pokazali u vremenu okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske. On je došao do izražaja:
- angažovanjem Mehmed Vehbi ef. Šemsikadića i Samil-bega Selmanovića u rukovodstvima pokreta otpora prvenstveno u Sarajevu, a zatim na širem području Bosne i Hercegovine;
- učešćem posebnog odreda u borbama na prostorima između rijeka Bosne, Save i Drine, posebno oko Gradačca, Gračanice, Doboja, Brčkog, Tuzle i drugih mjesta na tom prostoru;
- učešćem Muslimana-Bošnjaka iz Gusinja, Plava, Bijelog Polja, Taslidže, Nove Varoši, Sjenice, Prijepolja, Novog Pazara u radu prve i druge Skupštine Prizrenske lige na kojima je donijet program mobilizacioni plan Lige, na kojima su ovi delegati uspjeli da se u spomenuta programska dokumenta Lige unesu i usvoje opredjeljenja i obaveze lige da će sa svojim vojnim snagama učestvovati i u odbrani Bosne i Hercegovine.
Od ličnosti koje su se najviše angažovale i najviše doprinijele pokretu otpora protiv austro-ugarske okupacije najznačajnije su: Mehmed Vehbi ef. Šemsikadić, više poznat samo kao "pljevaljski muftija" i Smail-beg Selmanović, kojem je povjerena komanda odbrane Sarajeva i njegove okoline.
Šemsikadić je, sa Muhamed ef. Hadžijamakovićem i Abdulahom ef. Kaukčijom bio inicijator i sastavljač poznate ittifakname, odnosno "ugovor o slozi i savezu", organizovali njegovo potpisivanje od strane Sarajlija i u formi peticije predali je 2. juna 1878. godine tadašnjem bosanskom valiji Mehmedu Ali-paši, nakon čega je formiran Narodni odbor koji je organizovao pokret otpora.(52)
Zavolile su Sarajlije pljevaljskog muftiju Šemsikadića i kada se, nakon nešto više od jednomjesečnog otsustvovanja iz ovoga grada ponovo vratio u Sarajevo Sarajlije su ga 12. jula 1848. "kao starog znanca naročito svečano dočekali i pozdravili", (53) jer su ga prihvatali kao svoga tribuna. Na zajedničkoj sjednici novoizabanog Narodnog odbora i Vilajetskog vijeća, kojim je predsjedavao Hafiz-paša, Šemsikadić je bio glavni govornik, da bi zatim pošao za Sandžak i u Sarajevo se vratio 4. avgusta sa dobro naoružanim odredom Sandžaklija. Sarajlije su mu ovom prilikom priredile doček "kakav se rijetko priređivao i kojem bosanskom veziru" i "od dragosti na rukama nosili i klicali mu kao svom vladaru." (54) Samo četiri dana kasnije Šemsikadić je sa svojim odredom preko Vlasenice pošao za Tuzlu. Na putu su mu se priključili tri do tri i po hiljade Zvorničana, a u Tuzli je preuzeo komandu nad svim vojnim snagama za odbranu sjeveroistočne Bosne.
Već 9. avgusta sukobio se sa austro-ugarskim okupacionim snagama na prilazima Tuzle, a dva dana kasnije prešao je u ofanzivu. Austro-ugarsku vojsku je prisilio na povlačenje prema Doboju i dolini rijeke Spreče, a 13. avgusta njegove jedinice oslobodile su Gračanicu, zatim Gradačac i Šamac, a "Švabe" su bile primorane da se povuku preko Save. Punih trideset i tri dana pružale su junački otpor snage kojima je komandovao pljevaljski muftija i prisiljavale okupacione snage na povlačenje. Vrhovna austro-ugarska komanda bila je primorana da svoje okupacione snage poveća sa 82.000 na 170.000 do 180.000 vojnika, od čega je samo na sektoru prema Tuzli bilo angažovano 45.000 vojnika.(55) Poslije ovih junačkih borbi za Sarajevo, za Bosnu i Hercegovinu, za muslimanski narod, odred od 700 boraca, sa pljevaljskim muftijom na čelu, vratio se preko Priboja u Pljevlja početkom oktobra 1878. godine.(56) Međutim, nije se pomirio sa okupacijom svog Sarajeva i svoje Bosne i Hercegovine. Na putu iz Pljevalja za Istanbul, iz Peći se javio najbližim saradnicima knjaza Milana Obrefnovića i knjaza Nikole Petrovića pitajući ih: "nije li sramota i grehota da mi toliko narod gledamo šta se od njih (Bosanaca) radi", (57) tražeći da se zajedno bore za oslobođenje Bosne i Hercegovine, iako su mu oni, kojima je smetala njegova borba, imputirali navodno turkofilstvo i panislamizam.
Spomenuli smo da su delegati Muslimana-Bošnjaka na skupštinama Prizrenske Lige i putem mjesnih organizacija protestvovali protiv odluke Berlinskog kongresa i istovremeno uspijevali da se donesu programske odluke i odluke o angažovanju vojnih snaga, solidarišući se na taj način sa borbom Bosne i Hercegovine i opredjeljujući se da se angažuje dio vojnih snaga Prizrenske lige na toj programskoj osnovi.
Spomenućemo neke od tih akcija i odluka:
- Iz raznih mjesta u današnjim granicama Crne Gore i Sandžaka putem depeša upućeni su protesti Berlinskom kongresu i ambasadama evropskih sila u Istanbulu: 10. maja iz Plava; 29. maja iz Sjenice, Novog Pazara i Nove Varoše; 15. juna iz Novog Pazara, Gusinja, Sjenice i Taslidže (Pljevalja); 15. juna iz Podgorice, Spuža i Žabljaka na Skadarskom jezeru; 15. juna iz Bara; 16. juna iz Bara i Tuđemila (muslimansko selo u okolini Bara)(58)
- Na skupštini Prizrenske lige od 18. juna 1878. godine, na kojoj je usvojen program lige (Karanama), odbranbeni i mobilizacioni plan kojim je prihvaćeno učešće Lige u odbrani Bosne i Hercegovine i angažovanje njenih vojnih snaga od 30.000 boraca za zajedničku borbu protiv austro-ugarske okupacije. U donošenju ove odluke od strane Muslimana-Bošnjaka učestvovali su predstavnici Gusinja, Novog Pazara, Sjenice i Taslidže. (59) Najveća zasluga za donošenje ovakvih odluka pripada pljevaljskom muftiji Šemsikadiću i kajmekamu gusinjske kaze Ali-begu Šabanagiću, kasnije mutaserifu sandžaka Peć poznat kao Ali-paša Gusinjac, koji je bio jedan od vodećih ličnosti Lige i njen povjerenik za odbranu i mobilizaciju. (60)
Ove su aktivnosti odražavale spremnost Muslimana-Bošnjaka koji su, ne svojom voljom izdvojeni iz bosanskog i pripojeni kosovskom, odnosno skopskom pašaluku, da i dalje dijele sudbinu svoje braće koja su ostala u Bosanskom pašaluku. Ona istovremeno govore da su Muslimani Bošnajci i kao manjinski narod u Kosovskom vilajetu uspjeli da usmjere albanski pokret za nacionalni preporeod da se solidariše sa borbom Bosanaca i Hercegovaca za odbranu svoje zemlje od strane okupacije, pa čak i da donose odluku i o njegovom oružanom angažovanju u oslobodilačkoj borbi bosanskog naroda, što predstavlja jedinstvo oslobodilačkih ciljeva na jednom širem prostoru.
Muslimani Crne Gore i Sandžaka svoj odnos prema Bosni i Hercegovini pokazali su i u Hercegovčkom ustanku iz 1882. godine. I u Komitetu za oslobođenje Bosne i Hercegovine, koji je radio u Beogradu, (61) i u rukovodstvu muslimanske emigracije u Istanbulu, zapaženo je vidno učešće istaknutih Muslimana Bošnjaka iz Crne Gore i Sandžaka koji su svesrdno angažovali u pripremi i organizaciji hercegovačkog ustanka.(62) Međutim, i ovdje Mehmed Vehbi ef. Šemsikadić svojim aktivnostima bio je najzapaženija ličnost, o čemu nam govore izvještaji tajne političke policije Austro-Ugarske i diplomatska arhiva turskih i austro-ugarskih poslanstava u Istanbulu. Tako je ruski poslanik u Istanbulu obavijestio svoju vladu da muslimanska emigracija u Istanbulu "posredstvom poznatog muftije od Taslidža predala je sultanu još jednu žalbu koja nosi 15.000 potpisa u kojoj su pobrojene patnje muslimana pod austro-ugarskom okupacijom".(63) Ruski poslanik dalje ističe:
Na moje veliko iznenađenje Muftija od Taslidže je tražio načina da stupi u vezu sa ruskim carskim poslanstvom, pod opravdanjem da muslimani jednako kao i hrišćani Bosne očekuju oslobođenje samo od Rusije.
A na osnovu izvještaja austro-ugarske tajne policije koji su slati i Zemaljskoj vladi u Sarajevu, dr. Muhamed Hadžijahić ističe:
Vodeće ličnosti stambolske emigracije bili su u početku pljevaljski muftija Šemsikadić, jedan od najznačajnijih predvodnika u otporu protivu okupacije, Ibrahim Fehmi efendija Đumišić, te Šahinpašić iz Banja Luke. U ovo doba djelovali su kao visoki državni funkcioneri i Bosanci Mehmed Ali-paša Rizvanbegović, Osman Madžar paša Čengić, Hamdi-beg Resulbegović, Mehmed-beg Jajčanin, a u samoj sultanovoj sviti bili su kao silhašari (čuvari sultanovog oružja) među ostalim Bećir-beg Bihorac, Omer-aga Plava (Medunjanin), Zećir-aga Nikšić, Emin-aga Travničanin i drugi.(64)
U izvještajima austro-ugarske tajne policije kao bliski saradnik pljevaljskog muftije Šemsikadića na organizovanju borbi za oslobođenje Bosne i Hercegovine i posebno u organizaciji Hercegovačkog ustanka iz 1882. godine, kao saradnik Vase Pelagića i spomenutog Komiteta u Beogradu spominje se tada već mutaserif sandžaka Peć Ali-paša Gusinjac, (65) a neki od istoričara ga pogrešno imenuju kao Redžepagića. (66)
Muslimani iz Crne Gore i Sandžaka i neposredno su učestvovali u hercegovačkom ustanku. U svojoj studiji o ovom ustanku dr. Hamdija Kreševljaković je objasnio da su među ustanike pristizali i ustaničke čete s desne obale Drine i iz Sandžaka, (67) te da su uspijevali da im se priključe i sa područja Kolašina pripadnici muslimanske i pravoslavne vjere.(68) Ustanička baza ustaničkog odreda od 1.200 boraca, kojim je komandovao Ibrahim-beg Čengić, bila je na području Bukovice, u srezu pljevaljskom, (69) a prema austo-ugarskim izvještajima amnestije koju je proglasila Zemaljska vlada nije uspjela zato što su ustanici nalazili utočište u Sandžaku. (70)
Sličan odnos prema Bosni i Hercegovini Muslimani Crne Gore i Sandžaka pokazali su i u vrijeme izvršene aneksije 1908. godine. To su oni pokazali na mitinzima oktobra 1908. godine u Beranama, kod Đurđevih Stupova i u Podgorici. (70a) Na velikom narodnom zboru u Sjenici od 1. decembra 1908. godine, na kojem su prisustvovali i delegati Muslimana: Pljevalja, Bijelog Polja, Berana, Rožaja, te Prijepolja,Nove Varoši i Novog Pazara, u rezoluciji koja je na ovom zboru donijeta, zahtijevano je od Porte da im obezbijedi 30.000 pušaka, izjavljujući svoju spremnost da idu u Bosnu i Hercegovinu i da se bore za njeno oslobođenje. U svakom mjestu formirane su borbene čete sastavljene od Muslimana i hrišćana.(71) U podgoričko-barsko-ulcinjskom kraju formirana su 6 bataljona Muslimana i Albanaca koji su izrazili spremnost da se bore za oslobođenje Bosne i Hercegovine. Podgoričkim bataljonima komandovao je Omer Bibezić, a barskim crnogorski muftija Murteza ef. Karađuzović. (72) Prvak Ulcinja Bećir-beg Resulbegović javno je pozivao da su u opasnosti "naša braća u Bosni i Hercegovini" i pozivao Ulcinjane da se zajedno sa Baranima bore za njihovo oslobođenje. (72a)
Stav Muslimana Crne Gore i Sandžaka prema Bosni i Hercegovini veoma precizno je izražen i u rezoluciji Sjeničke konferencije iz avgusta 1917. godine, kada su 24 delegata, iz 8 srezova (Pljevalja, Bijelog Polja, Lozne, Berana, Rožaja, Novog Pazara, Sjenice, Nove Varoši, Prijepolja i Priboja), izražavajući želju naroda koji su predstavljali, odlučili da se Sandžak, kako onaj koji je ušao u sastav Crne Gore, tako i onaj u sastavu Srbije, pripoji Bosni i Hercegovini "pošto historijom i jezikom pripadamo istoj, a ne Crnoj Gori, te u krajnjem slučaju, ako to ne bi uslijedilo, onda je umoljeno za autonomiju Sandžaka".(73) Može se pretpostaviti da je tako njihovo opredjeljenje bilo i u funkciji austro-ugarske politike, ali to ne dovodi u pitanje stvarno raspoloženje Muslimana Sandžaka i Crne Gore, jer je ono ispoljavano i uočavano i nezavisno od sjeničke skupštine i mogućnosti uticaja austro-ugarske politike, što je objašnjeno i u crnogorskoj istorijografiji. (74)
I krajem 1913. godine, Muslimani koji su oktobra 1912. okupirani od strane Crne Gore tražili su da se u vjerskim pitanjima organizuju kao i Muslimani u Bosni i Hercegovini, a u tome im je davao podršku i crnogorski muftija Murteza ef. Karađuzović, iz Bara, smatrajući da su Muslimani ovih krajeva "elemenat sličan onome u Bosni i Hercegovini", što je sačuvano i u jednom službenom arhivskom aktu Ministarstva pravde i crkvenih poslova Kraljevine Crne Gore. (75) Iako je između dva rata muslimanskim političkim organizacijama bilo onemogućeno da djeluju među među muslimanskim stanovništvom u Crnoj Gori i Sandžaku, iako je u određenim vremenskim periodima vladao teror nad njima, oni su nalazili snage da putem "Gajreta", tada jedine slobodne organizacije preko koje su mogli da djeluju, i da se javno pridruže zahtjevima:
da Bosna i Hercegovina postane autonomna jedinica, kojoj se priključuje novopazarski sandžak, pošto Muslimani ovoga kraja osjećaju da su isto što i Muslimani u Bosni i Hercegovini i da su nepravednom administrativnom podjelom države priključeni jednoj pokrajini kojoj ni istorijski ni po svom nacionalnom mentalitetu nisu nikada pripadali.(76)
A mjesni odbor Gajreta u Pljevljima zaključio je "da nisu mogli ni donijeti drugačiju odluku nego da slijede u svemu Gajret i Muslimane Bosne i Hercegovine, čijem su se sastavnom dijelu uvijek smatrali, pa i danas".(77) Muslimani Podgorice su smatrali "da se crnogorski Muslimani kao manjina (...) ne smiju zalagati za Bosnu i Hercegovinu", što je proizilazilo iz njihovg položaja u sredini u kojoj su živjeli i spremnosti da se javno bore za ono što stvarno osjećaju.
Studenti Sandžaka sa Beogradskog univerziteta, slijedeći studente iz Bosne i Hercegovine utemeljili su i Muslimane kao ravnopravan narod sa ostalim narodima, (78) što je za Bosnu i Hercegovinu i za Sandžak bilo od primarnog značaja za njihov razvoj. Ova ideja našla je svoje utemeljenje tokom borbe za nacionalno oslobođenje izrastanjem Sandžaka kao autonomne oblasti, kojom se isključivala prevlast, privilegija i marizacija kod stvaranja nove države, što je insticionalizovano u sandžačkim brigadama Glavnom štabu NOP odreda za Sandžak, Zemaljskom antifašističkom vijeću, te stvaranjem više raznih muslimanskih partizanskih jedinica, (79) što je, s obzirom na slličnu situaciju u Bosni i Hercegovini bio doprinos zajedničkoj borbi, zajedničkom suživotu sa drugim narodima i konstituisanju Muslimana kao samostalnog nacionalnog bića. Hiljade Muslimana boraca u sastavu V proleterske, VII omladinske, IX udarne, IV i V sandžačke brigade prošli su oslobodilački marš da bi dostojno učestvovali u oslobođenju Sarajeva. Samo iz opštine Plav na spomen ploči poginulih boraca NOR-a u ovoj opštini uklesana su imena 57 boraca.(80) A slično je i sa područja drugih opština.(81) to je bio njihov dug prema Sarajevu, koje ih uvijek bratski primalo i prema kojem su vazda čeznuli.
Tako se prema Sarajevu ponašao i Džavid Haverić, mladi obućarski radnik, zavičajno iz Podgorice, koji je doživio samo 21. godinu života, a Sarajevo ga čuva u uspomenama i muzejima kao predvodnika obućarskih radnika i organizatora borbe za nacionalno oslobođenje u reonu Baščaršije, koje Ravnateljstvo za ravni red i sigurnost Velike Vrhbosne osudi na smrt avgusta 1941. godine i sa Radojkom Lakić otvori poznato strelište na Vracama, na što nas podsjeća Muzej sa oko 12.000 uklesanih imena.(82)
Njihov doprinos kulturnoj baštini Sarajeva iz ranijih vremena nećemo spominjati, iako su neizbrisiva nekoliko značajnih imena, kao: Jahja el Bosnavi-Talidžali, Osman Šehdi-Akovali i njegov sin Ahmed Hatem, Hadži Hilmi Taslidžak, Šejh Mustafa i Osman-beg Ljubović iz Herceg Novog, Hasan, sin Salihov, Podgoričanin, Ahmed bin Husein Vukašević, te Hafiz Salih Gačević, koji je napisao "bosanski mevlud". Valja ipak spomenuti da je jedan od prvih bibliotekara Sarajeva bio Osman-Šuhdi ef. Bjelopoljac, koji je 1759. godine kraj Careve džamije izgradio biblioteku kao uspomenu na svog umrlog oca.
Međutim, Mehmed Šakir Kurtčehajić (1844.-1872.) zadužio nas je da ga i ovom prilikom posebno spomenemo. U bližoj historiji Bosne i Hercegovine bilo je malo takvih neimara-prosvjetitelja, kao što je bio sin bjelopoljskog i bihorskog kadije Mehmed efendije Kurdćehajića, koji je "blesnuo kao munja" i koji je za tako kratko vrijeme življenja ostavio tako puno. U vrijeme uprave Topal Osman-paše imenovan je za urednika prvog službenog vilajetskog glasila koje je izlazilo na bosanskom i turskom jeziku Bosna. U dvadeset i trećoj godini počeo je da piše, da bi godinu dana kasnije organizovao izdanje prvog javnog glasila Sarajevski Cvjetnik koji je tri i po godine izlazio jednom sedmično, pisan bosanskim jezikom, ćirilicom. "Bio je to valjda jedinstven primjer uređivanja lista u kojem je jedan čovjek i osnivač, glavni i odgovorni urednik, izvještač, korektor - sve".(83) Uz to bio je, ne samo najmlađi novinar i urednik, već i najmlađi gradonačelnik grada Sarajeva. "Pisao je umne, britke i realističke uvodnike stilom i jezikom čiji se glas u ono vrijeme malo čuo". (84) Za njegovo stvaralaštvo se tvrdi da je bio "neobično darovit i poletan", te da je znao da svojim djelom "probudi svačiju pažnju". Umro je kao plućni bolesnik u Beču 1872. godine. Njegova smrt bila je veliki gubitak za kulturu Muslimana Bošnjaka.
U sarajevskim glasilima između dva rata u oblasti literalnog stvaralaštva spominju se: Ramić Rizo, zavičajno iz Berana; Orahovac Sait, zavičajno iz Podgorice: Sijarić Ćamil, zavičajno iz Bijelog Polja; te Dobardžić Ilijaz i Međedović Junuz, takođe iz Bijelog Polja. (85) Avdo Međedović iz Obrova kraj Bijelog Polja, nije živio u Sarajevu, a nije ni pisao pjesme, iako ih je dopisivao i proširivao, ali ih je pjevao. Neke, kao Ženidbu Smailagić Mehe sa 12.310 stihova. Amerikanci ga uporediše sa Homerom, (86) iako naša javnost o njemu nije ni čula. Mi ga spominjemo jer je u zabitom Bihoru pjevao o Bosni i Bošnjacima, o Krajišnicima. O literarnom stvaralaštvu Ćamila Sijerića poslije Drugog svjetskog rata i njegovom doprinosu kulturnoj baštini Sarajeva, koji je u svakom slučaju vrlo značajan, ovom prilikom nećemo govoriti. Podsjetićemo samo na likovnog umjetnika evropskog glasa Selmanovića Behudina, zavičajno iz Pljevalja, koji je živio i stvarao u Sarajevu, a izlagao u Italiji Francuskoj i drugim evropskim zemljama. To je bio dug prema Sarajevu Muslimana zavičajno iz Crne Gore i Sandžaka.
__________________________________________________
1. Konstantin Jireček Istorija Srba, prva knjiga do 1537. godine (politička istorija), Beograd, 1952, str. 320;
2. Ahmed S. Aličić Širenje islama u Hercegovini, Naučni skup "Širenje islama i islamska kultura u bosanskom ejaletu", Zbornik radova, PRILOZI za orijentalnu flologiju, 41/1991, Sarajevo, 1991, str. 68-69; - Hazim Šabanović Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1982, str. 39, 45, 47; - Sumarni popis bosankog sandžaka iz 1468/69, Istanbul, Belediye, kutuphanesi Cevdet Yazmalari, No. 0-76, fotokopija se nalazila u Arhivu Orijentalnog instituta u Sarajevu (OIS), No 216, f. 32b.; - Mustafa Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne Gore, spomenuti naužni skup, "Prilozi", 41/1991m str. 160-162;
3. Muhamed Hažijahić Od tradicije do identiteta, Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo, 1974, str. 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28; Alija Nemetak Neki narodni običaji i lokalne tradicije Muslimana u Podgorici, Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju, Knj. 2, Cetinje, 1962, str. 190; - Parry-Lord Srpskohrvatske junačke pjesme, Beograd i Kembridž, 1953; G. Mjur Makenzijeva i A.P. Irbijeva Putovanja pos slovenskim zemljama u Evropi, s engleskog preveo Č. Mijatović, Beograd, 1868, str. 219; Andrija Jovićević, SKA, Naselja, knj. X, str. 398, 519;
4. Andrija, Jovićević, isto, str. 5; - Branislav Đurđev, Defteri za Crnogorski Sandžak, "Prilozi" OIS, II, str. 192, 350-398; Isti, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Sarajevo, 1953, str. 39;
6. Istorija Jugoslavije, grupa autora, Beograd, 1972, str. 289;
7. Isto;
8. Isto;
9. Arhiv SRCG, MUD, UO, 1913, f. 136, 1953; - Branko Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Beograd, 1984, str. 135;
10. Tomo K. Popović Herceg-Novi, Istorijske bilješke u Herceg-Novom i okolini, "Takvim" Herceg-Novi, 1924, str. 37; - Hivzija Hasandedić Spomenici islamske kulture u Herceg-Novom i okolini, "Takvim" 1407/8, 1987, Sarajevo, 1987, str. 152-153;
11. Isto, - Hrvatski arhiv Dubrovnik, C 2-3a, C 2-4, C-81a Akta turcarum Arhiva Hercegovine 11503, 11504;
12. Srđan Musić Izvještaji generalnog providura Dalmacije i Albanije Kornera o zauzimanju Herceg-Novog 1687. godine, Herceg Novi, 1988, str. 130, dok. br. 104, 30. X 1687, Herceg-Novi;
13. Isto; Fusnota 68;
14. Ismet Bušatlić, kustos Islamskog muzeja u Sarajevu, neobjavljena građa
15. Tomo K. Popović, navedeno djelo, str. 95;
16. Isto; Hivzija Hasandedić, navedeno djelo;
17. Marko Dragović Poturčenjaci u Crnoj Gori, Cetinje, 1931; Ilarion Ruvarac Montenegrine, Prilošci istorije Crne Gore, Zemun, 1899; Jovan N. Tomić Dve rasprave iz istorije Crne Gore, Zemun, 1901; Gligor Stanojević, Crna Gora u doba vladike Danila, Cetinje, 1955; Jovan Erdeljanović Stara Crna Gora, Naselja, knj. 24, Beograd, 1926; Jovanović Jagoš Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Istorija Crne Goreo od početka VIII vijeka do 1918, Cetinje 1947;
18. Jovan Radonić Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX vijeka, Beograd, 1950, str. 289, Izvještaj, Izvještaj skad. biskupa P. Bogdan
19. Gligor Stanojević, navedeno djelo, prema Jovanu N. Tomiću, navedeno djelo, str. 42;
19a. "Izgor" kod Cetinja, u Ćeklićima, u Crmnici u selu Dupilu i na Vir-Pazaru, na Obodu-Rijeka Crnojevića i jedna u Ljepšanskoj nahiji;
20 Narodna biblioteka u Splitu, spisak crnogorskih kadija;
21. Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora... (podaci kroz čitavu knjigu)
22. Mustafići u selu Tuđmile kod Bara, Mikulići, u istoimenom selu, takođe kod Bara; Ramadanovići, ima ih u Sarajevu, Podgorici i Kotoru; Osmanagići i Vranići, ima ih u Sarajevu i Podgovirci;
23. Žive u Sarajevu. U Sarajevu je postojala poznata radnja za izradu i prodaju fesova (Baš-čaršija) Vranića; Osmanagaći su poznati trgovci;
24. Nikšić je 1878. imao 625 domaćinstava, sa nešto preko 4.000 stanovnika; u Podgorici je bilo oko 630 muslimanskih i 270 crnogorskih porodica, a u okolini Podgorice još oko 265 muslimanskih porodica. Muslimansko stanovništvo Pidgorice i okoline kretalo se oko 6.200 (Hekard) U Žabljaku je bilo oko 315 muslimanskih domaćinstava; u Baru 800 domaćinstava, u Mrkojevićima oko 400, Krajina je imala 770, područje Bojane 730, u Ulcinju je 848 muslimanskih domaćinstava sa oko 3.550 stanovnika, dok je u Kolašinu bilo oko 630 muslimanskih domaćinstava; Izvor podataka: za Nišić, Šobajić Šetar Nikšić - Onogošt, Beograd, 1938; za Podgoricu, Hecquard H. Historieet description de la Hauta Albanie on Gnegarie, Pariz, 1963; za Žabljak na Skadarskom jezeru, Andrija Jovićević Zeta i Lješkopolje, Beograd, 1922; za Bar, Mrkojeviće, Ulcinj i Krajinu, Andrija Jovićević Crnogogrsko primorje i Krajina, Beograd, 1921; za Kolašin; Šćepanović Žarko, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd, 1979; i Rakočević Novica Kolašinski kraj do stvaranje jugoslovenske države, Beograd, 1918.;
25. Muhamed Hadžijahić Islam i Muslimani u BiH, Sarajevo, 1977, str. 112; Petar Šobajić, Nikšić-Onogošt, Beograd, 1938, str. 291; Vasa Čubrilović Politički uzroci seobe na Balkanu od 1860-1890, Glasnik Geografskog društva, Sv. XVI, za 1930, str. 45;
26. Petar Šobajić, navedeno djelo, str. 121;
27. Ejub Mušović Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi, Titograd, 1986, 1-2, str. 152, 153;
28. Isto, 151, str. 152;
29. Autor je pravio podatke - imena, odnosno prezimena iz navedenog rada Ejuba Mušovića i podatke koje je sam obrađivao za Sarajevo. Poimenični popis nije priložen zbog obimnosti. Nalaze se kod autora.
30. Razlika između popisa iz Kosovske salname 1911 i statističkog popisa stanovništva 1921 godine;
31. Podaci se čuvaju u Zavičajnom muzeju Pljevalja;
32. Poimenični popis kod autora. Objašnjenje kao pod nap. 29;
33. Isto kao napomena 30;
34. Arhiv, SRCH, MUD, UO, 1915, f. 163, 2365, Izvještaj Oblasne uprave iz Bijelog Polja, 18. IV 1914 - slične pojave u navedenom djelu Branka Babića, Politika Crne Gore... str. 257-265; Državni arhiv Savez. sek. inos. poslova, f. IV//14, pov. 2386;
35. Milovan Đilas Land Without Justice, Metehnen and Co LTD, London, 1958, str. 183-186; "Nedjelja", Sarajevo, "Imam jezičinu kao rep", Sarajevo, 8.03.1990;
36. Memorandum građana Šahovića, "Pravda", Kalendar JNO, Zagreb, 1925;
37. "Nedjelja", Sarajevo, "O sudbini crnogorskih muhadžira", 10, VI 1990;
38. Iz izvještaja Ulema medžlisa Skoplje za 1939, objavljen u Sarajevu 1941;
39. Isto;
40. Andrija Jovićević, Naselja, navedeno djelo, Zeta i Lješkopolje; Želimir Rukavina Podgorički Muslimani u prošlosti i sadašnjosti, "Muslimanska svijest", Sarajevo, 1939, str. 57;
41. Podaci Zavičajnog udruženja Plavljana i Gusinjana, na bazi spiskova za raspodjelu humanitarne pomoći dobijene od svojih zemljaka iz SAD;
42. Poznati su pokušaji da se asimiliraju putem zagovaranja upotrebe termina "Makedonac-musliman", uz tendenciju da se ne iskazuju kao Muslimani ni naselenici iz Crne Gore i iz Sandžaka. Slične se tendencije javljlaju kod albanskih ekstremista koji Muslimanima pokušavaju brisati sufiks ić i ović, ili da im se kao Muslimanima onemogućaa da pod jednakim uslovima konkurišu na posao, radi upsa na fakultete i sl.
43. Mustafa Memić Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd, 1989, str. 71-82;
44. Arhiv Srbije, Knjačevska kancelarija, XXIII, str. 361; - Ejub Mušović Pokret sandžačkih muslimana u novopazarskom kraju protiv reformi sultana Mahmuta II, Zbornik istorijskog muzeja Srbije 13-14, Beograd, 1977, 291;
45. Knjaževska kancelarija, Požeška nahika 1815-1838, Beograd, 1953, dok. 261;
46. Isto, dok. 284, str. 261;
47. Isto, dok. 237, str. 214-215;
48. Isto, dok. 243, str. 221;
49. Isto. Vladika Rade je naovdno sarađivao sa Husein-kapetanom. Kao svog delegata u Travnik je poslao igumana Mojsiju Zečevića, ranijeg hajdučkog harambašu, a ciljem da izmoli pomoć u naoružanju i municiji;
50. Ejub Mušović, Pokret Mustafa-paše Bušatlije protivu reformi sultana Mahmuta II, Istorijski zapisi, Titograd, 1988, 1-2, str. 46;
51. Isto;
52. Vasa Čubrilović Bosanski ustanak 1875-1878, Beograd, 1930, str. 344; Hajrudin Ćurić Uloga pljevaljskog muftije Šemsikadića u otporu protivu austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine, ANU BiH, Naučni skup, Otpor austro-ugarskoj okupaciji u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1979, str. 327;
53. Vladislav Škarić Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremmena do austrougarske okupacije, Sarajevo, 1937, str. 259, 262;
54. Mihovil Mandić Povijest okupcije Bosne i Hercegovine (1878), Zagreb, 1910, str. 84;
55. Dimitrije (Mita) Klicim Otpor Muslimana protiv okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine, "Gajret", Kalendar za godinu 1939, Sarajevo, 244;
56. Mihovil Mandić, navedeno djelo, str. 84;
57. Andrije Luburić Prilozi za biografiju Ibrahima ef. Šećrkadića tasličkog muftije, "Gajret", Sarajevo, 1936, br. 4, str. 51, 52;
58. Akademija e shkencave e RPS te Shqiprerise, Instituti i historise, Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912, Tirane, 1978, dok. 2/12, 3/14, 7/17, 12/29, 13/30, 31, 14/31 i 32, 15/32-36, 18/40, 19/43, 46-48, 24/54, 55 i 25/55-57;
59. Isto, dok, 26, str. 55-57;
60. Masar Rizvanoli Prizrenska liga 1878-1881, Priština, 1978, str. 7;
61. ANU BiH, 100 godina ustanka u Hercegovini 1882. godine, Naučni skup, Sarajevo, 21-22. X 1982, Knj. LXIX, Odelenje društvenih nauka, knj. 11, str. 11;
62. Muhamed Hadžijahić, Od tradicije do identiteta... str. 163;
63. Isto kao nap. 61.;
64. Isto kao nap. 62.;
65. Dokumenta iz austro-ugarskih arhiva, Građa o 'počecima radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1878-1905, Državni arhiv NR BiH, redakcija i prevod Vojislava Bogićevića, Sarajevo, 1955/56, uz br. 278, pr. BiH, 355;
66. Isto kao nap. 61, str. 10;
67. Hamdija Kapidžić Hercegovački ustanak 1882, Sarajevo, 1958, str. 164;
68. Isto;
69. Isto;
70. Isto, str. 156;
70a "Cetinjski vjesnik", 21.X 1908;
71. Arhiv CG, MUD, Oblasni upravitelj, Vujusić-Lakiću Vojvodiću, zamjeniku pretsjednika vlade, br. 6007, bez datuma;
72. "Glas Crnogorca" br. 59, 25/X, 6. XI 1908; "Cetinski vjesnik", br. 36, 25 X/6.XI 1908;
72a Arhiv CG, MB, Op. odj. br. 042/4, 28.X/ 9.XI 1908; "Cetinski vjesnik", br. 46, 29 XI-12.XII 1908;
73. Dušan S. Stanić, sudija, Nedovršeni proces kao istorijski dokumenat o planovima bivše Austrije u pogledu Sandžaka, "Politika", Beograd, 1940;
74. Novica Rakočević Crna Gora u I svjetskom ratu 1914-1918, Cetinje, 1969, str. 210;
75. Arhiv SRCG, MO i CO, 1913, f. 87, 447, Uprava šeriata-Ministrstvu br, 30.V 1913; Branko Babić, navedeno djelo, str. 225;
76. Arhiv BiH, F. "Gajret", K-23, br. 3283/39; 3390; Ibrahim Kemura Uloga Gajreta u društvenom životu Muslimana BiH, Sarajevo, 1986, str. 255;
77. Isto;
78. Nadežda Jovanović, Rifat Burdžović, Tršo, Beograd, 1973, prilog br. 3/109;
79. Atif Purivatra AVNOJ i nacionalna afirmacija Muslimana, AVNOJ i savremenost, Naučni skup, Sarajevo, 16, 17. i 18. novembar 1983, str. 154;
80. Spomen ploče poginulim borcima NOR opštine Trnovo u Trnovu;
81. U operacijama za oslobođenje Sarajeva, uključujući i Trnovo, ukupno su poginuli 132 borca NOR-a muslimanske nacionalnosti iz Crne Gore; Na Trnovu su, pored 57 boraca iz Plava poginuli i 37 iz Rožaja; U sastavu 37. Sandžačke divizije u borbama za oslobođenje Sarajeva učestvovali su i borci iz drugih sandžačkih krajeva;
82. Olga Marasović Narodnooslobodilački pokret u gradu u prvoj godini ustanka, "Sarajevo u revoluciji", knj. 2, Sarajevo, 1977, str. 473, 491;
83. Muris Idrizović Mehmed Šakir Kurdćehajić (1844-1872), Književna baština, "Život", januar 1975, god. XXIV, knj. XLVII, br. 1, str. 69;
84. Isto, str. 61;
85. Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta... str. 344-345;
86. Ćamil Sijarić, Avdo Međedović, pjevač epskih pjesama, objavljen rad u knjizi Huseina Bašića, Zeman kule po ćenaru gradi, Tuzla, 1991, str. 289;
87. Husein Bašić, navedeno djelo, str. 9-12.
www.sanoptikum.org.yu/drustvo/autori/mustafa_memic/sarajevo_migracioni_centar.htm
|
|