PROTESTANTYZM_DEFINICJA |
protestantyzm, nazwa przyjęta dla Kościołów i wspólnot chrześc. wywodzących się z reformacji XVI w. Do p. zalicza się Kościoły luterańskie (ewangelicko-luterański Kościół), reformowane (ewangelicko-reformowany Kościół), metodystyczne (ewangelicko-metodystyczny Kościół), baptystyczne (baptyzm), a także wspólnoty powstałe w XIX i XX w., jak m.in. Chrystusowe Kościoły czy zielonoświątkowcy. Ze względu na genezę oraz niektóre elementy doktryny do p. można zaliczyć także anglikanizm, a przynajmniej niektóre jego nurty. Niekiedy nazwę p. rozciąga się na wszystkie wspólnoty o proweniencji chrześc. poza rodzinami Kościołów katol. i prawosławnego. Nowsze próby definicyjne głoszą, że pojęcie p. odnosi się do takich postaci chrześcijaństwa, w których istotną zasadą samorozumienia jest protest wobec każdego roszczenia człowieka zmierzającego do pomniejszenia suwerenności Boga jako jedynego dawcy zbawienia (np. P. Tillich). Sam termin p. pochodzi od protestu, jaki stany ewangelickie przedłożyły 1529 na sejmie Rzeszy niem. w Spirze wobec ograniczeń swobód rel., wprowadzonych tam przez katol. większość.
Kościoły protest. za nadrzędne źródło prawd wiary uznają Pismo Święte (łac. sola scriptura 'tylko Pismo'), kwestionując uznaną przez Kościół rzymskokatol. komplementarność w tym zakresie Pisma Świętego, Tradycji i Urzędu Nauczycielskiego. P. odrzuca więc te elementy chrześc. wiary, które nie znajdują w przekonaniu jego przedstawicieli ugruntowania i uzasadnienia w Biblii, np. odpusty, pośredniczący charakter świętych i Maryi, istnienie czyśćca, ofiarny charakter mszy, kapłaństwo hierarchiczne, celibat duchownych. Kościoły protest. (zwł. ewangelickie i anglikański) uznają orzeczenia pierwszych 7 soborów w takim zakresie, w jakim są one zgodne z Biblią (podobnie podchodzą do literatury patrystycznej) oraz symbole wiary staroż. Kościoła (Apostolski skład wiary, Nicejsko-konstantynopolitański skład wiary i Atanazjański skład wiary). P. przyjmuje za kanoniczny tzw. kanon hebrajski Biblii, zawierający w Starym Testamencie o 7 ksiąg mniej niż Septuaginta, stanowiąca punkt odniesienia dla katolicyzmu i prawosławia (wspólny dla wszystkich tradycji jest natomiast kanon Nowego Testamentu). P. uznaje, że do właściwego rozumienia Pisma Świętego niezbędna jest łaska Boża, a szerzenie prawd bibl. uważa za gł. zadanie Kościoła. W porównaniu z katolicyzmem, p. znacznie mocniej podkreśla skutki grzechu pierworodnego, twierdząc, że spowodował on nie tylko osłabienie, ale zupełne zniszczenie natury ludzkiej i wolnej woli (człowiek nie jest w stanie sam z siebie współdziałać w dziele zbawienia). Z takiego ujęcia grzechu pierworodnego wynika teza o całkowitym prymacie Boga w dziele zbawienia, nawiązująca do teologii św. Pawła i koncepcji łaski św. Augustyna. P. podkreśla, iż usprawiedliwienie chrześcijanina dokonuje się wyłącznie przez samą wiarę w zbawczy charakter śmierci Chrystusa, którą to wiarę otrzymał w akcie Bożej łaski (zbawienie to wyłącznie dar Boga, a nie zasługa człowieka). Odwołując się do teologii reformacjnej, p. głosi więc soteriologiczne zasady sola gratia ['tylko łaska'] i sola fide ['tylko wiara']. P. nie odrzuca jednak potrzeby dobrych uczynków, uznając je za zewn. znak wewnętrznej wiary. Oceniany pod kątem samych uczynków człowiek jest skazany na potępienie, ale gdy poprzedza je wiara, stają się one znakiem zbawienia (sam Luter podkreślał, że wiara bez uczynków jest martwa). Myśl tę rozwija określenie człowieka jako simul iustus et peccator. Wierzący człowiek jest zarówno usprawiedliwiony (iustus), jak i grzeszny (peccator) poddany Prawu (Zakonowi) nie jest w stanie sam z siebie, bez łaski Bożej, wypełnić Bożych wymagań. Ostatnia z 4 fundamentalnych prawd reformacji (obok sola scriptura, sola fide, sola gratia) solus Christus ['tylko Chrystus'] łączy różne nurty p. w przekonaniu, że między ludźmi a Bogiem nie ma innego pośrednika zbawienia, jak tylko Jezus Chrystus. W konsekwencji prowadzi to do odrzucenia kultu świętych i Maryi, którzy co najwyżej mogą być uznani za świadków wiary, ale nie są w stanie odmienić przyszłych losów jednostki poprzez swoje wstawiennictwo.
Praktyka kultowa p. w porównaniu z innymi nurtami chrześcijaństwa odznacza się znacznie skromniejszą oprawą (duchowieństwa wyznań protestanckich ubiór, nabożeństwo ewangelickie). Reforma życia liturgicznego w p. polegała na skupieniu się na głoszeniu Słowa Bożego. W nabożeństwie oprócz liturgii komunijnej (w której istotną rolę pełni Słowo Boże, konstytuując sakrament) centr. rolę zaczęła odgrywać sama liturgia słowa (jej gł. elementami były: czytanie tekstów bibl. i kazanie wygłaszane przez duchownego). Dowodzą tego licznie zachowane porządki kośc. (agenda), które już od XVI w. zalecały nabożeństwa w językach nar. i posługiwanie się Biblią w języku zrozumiałym dla ludu. Inspirowało to pomnikowe przekłady Pisma Świętego w Niemczech przekł. M. Lutra (1534), we Francji P. Olivetanusa, w Anglii tzw. King James Version (1611), w Polsce Biblia brzeska (1563) czy Biblia gdańska (1632). Wydawane drukiem zbiory kazań (postylle) stanowiły obok Biblii i kancjonału podstawowy tekst lektury religijnej. Istotną rolę w życiu liturgicznym pełni również pieśń kośc., a szerzej muzyka kośc. (chorał protestancki), skupiona tematycznie na rozwijaniu wątków i motywów biblijnych. Status muzyki kośc. wiąże się z uznaniem jej przez protestantów za sztukę mającą bibl. wzorzec w postaci Psalmów i najmniej narażoną na niebezpieczeństwo bałwochwalstwa. Niemal w całym p. praktykuje się 2 sakramenty: chrzest i Wieczerzę Pańską, których interpretacja stała się jedną z podstawowych przyczyn różnicowania się p. Tradycyjne Kościoły ewangelickie zachowały chrzest dzieci. Wywodzące się od anabaptystów Kościoły mennonitów, baptystów i ich duchowych sukcesorów uznają natomiast tylko praktykę chrztu dorosłych (tzw. chrzest wiary). Doceniając wagę decyzji dojrzałego człowieka odnośnie wiary, łączą ten akt z interpretacją chrztu jako zewn. znaku zawarcia przymierza z Bogiem. Niemało sporów w łonie p. wywoływała też interpretacja Wieczerzy Pańskiej (Eucharystia). Luteranie uznawali realną obecność Chrystusa w chlebie i winie (katol. koncepcję transsubstancjacji zastąpili jednak nauką o konsubstancjacji, odrzucając kult elementów eucharystycznych, np. hostii czy komunikantów), zaś zwolennicy U. Zwingliego uznali sakrament jedynie za pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, którą chrześcijanie sprawują na znak przynależności do wspólnoty uczniów Chrystusa. Nurt reformowany, którego zasady wiary ustalił J. Kalwin, uznał pneumatologiczny i symbol. charakter komunii świętej, która jest sprawowana w duchu przyjęcie ciała Chrystusa nie dokonuje się fizycznie, ale w wierze. Niezależnie od zróżnicowania teol. w Kościołach protest. sakrament Wieczerzy Pańskiej przyjmuje się powszechnie pod 2 postaciami. Odrzucając pozostałe sakramenty (w imię zasady, że sakramenty to czynności ustanowione przez Jezusa Chrystusa), p. uznaje, że wynikają one jedynie z praktyki życia Kościoła. W tym sensie pewne praktyki rel. mogą być ważne dla wspólnoty, aczkolwiek nie powinny mieć charakteru sakramentalnego. Dlatego niektóre Kościoły protest. (przede wszystkim luterańskie i reformowane) zachowują np. odpowiednik bierzmowania, konfirmację, tyle że nie nadają jej sankcji sakramentalnej konfirmacja nie jest uzupełnieniem chrztu, lecz staje się obrzędem potwierdzenia chrześc. dojrzałości. Zamiast spowiedzi indywidualnej przed duchownym w p. praktykuje się spowiedź powszechną oraz rozmowę duszpasterską. Mimo że małżeństwo jest traktowane w kategoriach porządku doczesnego jako instytucja społ. (nie ma rangi sakramentu), podkreśla się znaczenie Bożego błogosławieństwa i odpowiedzialności małżonków przed Bogiem. W sytuacjach rozpadu małżeństwa Kościoły protest. na ogół dopuszczają możliwość zawarcia kolejnego związku. Odrzucenie sakramentalnego znaczenia kapłaństwa wiązało się z jedną z najbardziej doniosłych reform życia rel. dokonanych przez p., a mianowicie uznania jednostkowej odpowiedzialności i takiej samej godności wszystkich ludzi przed Bogiem. Konsekwencją była idea powszechnego kapłaństwa wszystkich wiernych. Dowartościowując odpowiedzialność rel. każdego wyznawcy, Kościoły protest. rozwinęły własną teologię urzędu kośc. (rozumienia posługi duchownego) zwiastowanie i sprawowanie sakramentów wymaga bowiem odpowiedniego przygotowania i powołania przez Kościół. Obrzęd wprowadzenia duchownych w urząd jest na ogół zwany ordynacją. Najważniejszymi świętami w p. są Wielki Piątek, Zmartwychwstanie Pańskie, Boże Narodzenie i Zesłanie Ducha Świętego. P. wyłonił także nurt, który głosi konieczność powrotu do zapisanej w Dekalogu praktyki święcenia soboty jako dnia wolnego od pracy (m.in. adwentyści, nurt baptystów dnia siódmego).
W kwestii organizacji Kościoła akceptuje się 2 zasady: kolegialnego sprawowania władzy w Kościele (instytucje: synodu, konsystorza, prezbiterium, rady parafialnej) oraz krajowości (Kościoły protest., o ile tworzą ponadlokalne struktury, ograniczają swoją jurysdykcję do terytorium danego państwa; krajowy Kościół). Konkretne rozwiązania różnią się jednak od siebie. Niektóre Kościoły oprócz instytucji zarządzania kolegialnego zachowały urząd biskupa i rozwiązania episkopalne (ustrój synodalno-episkopalny), inne przyjęły ustrój prezbiteriański (zachowały ogólnokrajową strukturę organizacyjną wraz z instytucjami kolegialnego zarządzania Kościołem ustrój synodalno-konsystorski), jeszcze inne opowiedziały się za niezależnością pojedynczych zborów (ustrój kongregacjonalny; kongregacjonalizm). Na dyskusje ustrojowe nałożyła się kwestia stosunku Kościoła do instytucji państwa. Kościoły protest. z jednej strony uznają zasadę posłuszeństwa władzy świeckiej z zastrzeżeniem, iż jego granicą jest wierność Ewangelii (szanują jurysdykcję władzy państw. w obszarze świeckim, dopóki władza ta nie zmusza do łamania zasad Ewangelii), z drugiej natomiast w różny sposób kształtują relację do państwa. W hist. rozwoju p. pojawiły się zarówno tzw. Kościoły państw. (luteranizm w Prusach XVIII i XIX w., Kościół anglikański w Anglii), jak i Kościoły wolne niezależne od państwa, głoszące konieczność instytucjonalnego rozdziału Kościoła i państwa (anabaptyści, baptyści).
Występując przeciwko życiu monastycznemu, p. przeniósł ideał doskonałości rel. na życie rodzinne i zawodowe. Pozostałości form monastycznych można znaleźć w okresie bliższym współczesności. Reaktywowano je zwł. w anglikanizmie i luteranizmie (tzw. diakonaty). Twórcy p. odnosili powołanie do powinności zawodowych i rodzinnych (utożsamienie zawodu i powołania, Beruf i Berufung), co doprowadziło do wykształcenia się specyficznego etosu pracy i otwarło zapoczątkowaną przez M. Webera dyskusję nad cywilizacyjną rolą p., który wg tego socjologa miał przyczynić się do rozwoju nowoż. stosunków kapitalistycznych. Współczesny rozwój p. cechują różnorodne tendencje: z jednej strony pojawiają się nurty ewangelikalne (ewangelikalizm) czy wręcz fundamentalistyczne (przeciwne ekumenizmowi oraz dialogowi ze światem; fundamentalizm), z drugiej natomiast próby nadania p. bardziej uniwersalnego charakteru, a w zakresie pracy teol. pozytywnej recepcji procesów modernizacji i sekularyzacji życia, związane z dążeniami do odnowy języka rel. i poszukiwaniem nowych form opisu doświadczenia religijnego.
Postępujące w trakcie rozwoju hist. rozdrobnienie instytucjonalne p. uzmysłowiło wielu jego przedstawicielom konieczność współpracy i dążeń do jedności. Doprowadziło to do narodzin na przeł. XIX i XX w. ruchu ekumenicznego (ekumenizm), którego istotnym momentem stało się powołanie 1948 Światowej Rady Kościołów. W dialogu ekumenicznym, głosząc zasadę "jedności w różnorodności", p. odnosi wymierne wyniki zawierane są unie Kościołów, dochodzi do wspólnych misji, edycji Biblii czy działań charytatywnych. Najbardziej wymownym przykładem wewnątrzprotest. ekumenii stało się podpisanie 1973 Konkordii leuenberskiej, która dała początek tzw. Leuenberskiej Wspólnocie Kościołów eur., uznających wzajemnie urząd duchownego, zwiastowanie słowa i sprawowanie sakramentów tzw. wspólnota ołtarza i ambony (2002 sygnatariuszami Konkordii leuenberskiej były 103 Kościoły protest. tradycji luterańskiej, reformowanej i metodystycznej). W 2001 do Kościołów protest. na świecie należało 350-570 mln wyznawców (jeżeli do p. zaliczy się anglikanizm o 70 mln więcej). Różnice w statystykach biorą się z nieostrego charakteru samej definicji p. Największe denominacje protest. to: ewangelicy reformowani (75 mln), luteranie (64 mln), zielonoświątkowcy (w zależności od klasyfikacji 50-250 mln), baptyści (43 mln liczba dotyczy tylko osób dorosłych, "ochrzczonych na wyznanie wiary"), metodyści (36 mln), adwentyści (10 mln), Kościoły Chrystusowe (5,4 mln).
W Polsce idee reformacji upowszechniły się za panowania ostatnich Jagiellonów. Na terenach wchodzących w skład I Rzeczypospolitej znajdowały się zbory luterańskie (gł. Wielkopolska), reformowane (Małopolska i Litwa), braci czeskich (Wielkopolska), jak również niewielkie skupiska anabaptystów, z których okres kontrreformacji przetrwali jedynie mennonici na Żuławach. Pojawił się również nurt radykalnej reformacji (bracia polscy). Po wprowadzeniu w życie reformy trydenckiej skutkującej odnową katolicyzmu, a zarazem przeciwdziałaniem reformacji, i to zarówno za pomocą argumentów teol., jak i środków nacisku polit. (kontrreformacja) postęp p. w Polsce został zahamowany. Od czasów reformacji były podejmowane próby zjednoczenia p., m.in. w Koźminku 1555 (bracia czescy i kalwini), Sandomierzu 1570 (luteranie, kalwini i bracia czescy) czy też 1828-49 w postaci wspólnego konsystorza (luteranie i kalwini). W 400. rocznicę podpisania zgody sandomierskiej pol. luteranie (członkowie Kościoła ewangelicko-augsburskiego) i ewangelicy reformowani (kalwini i spadkobiercy braci czeskich) utworzyli tzw. wspólnotę ołtarza i ambony, którą następnie w wymiarze eur. usankcjonowała Konkordia leuenberska. Dzięki jej ratyfikacji 1997 do wspólnoty tej zostali włączeni także pol. metodyści. W Polsce 2002 do Kościołów protest. należało ok. 150-200 tys. osób; największą grupę stanowili luteranie (ok. 80 tys.).
L. Kołakowski Filozoficzna rola reformacji, "Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej" 1969 t. 15
K. Karski Teologia protestancka w XX wieku, Warszawa 1971
A. Tokarczyk Protestantyzm, Warszawa 1980
S. Michalski Protestanci a sztuka, Warszawa 1989
Ch. Frey Etyka protestantyzmu od reformacji do czasów współczesnych, Kraków 1991
K. Karski Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, Warszawa 1994
T.J. Zieliński Jak klasyfikować Kościoły protestanckie?, "Studia i Dokumenty Ekumeniczne" 1996 nr 2 (38)
J. Szturc Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI-XX wieku, Bielsko-Biała 1998
Wyznania wiary. Protestantyzm, red. Z. Pasek, Kraków 1999.
J. Dillenberger, C. Welch Protestant Christianity, New York 1954
J.S. Whale The Protestant Tradition, Cambridge 1959
R. McAfee Brown The Spirit of Protestantism, New York 1961
E.G. Leonard Histoire generale du Protestantisme, Paris, vol. 1-2 1961, vol. 3 1964
G.H. Williams Radical Reformation, Philadelphia 1962
H. Zahrnt Die Sache mit Gott. Die protestantische Theologie im 20. Jahrhundert, Munchen 1966
W. Panck The Heritage of Reformation, New York 1968
A.E. McGrath Reformation Thought. An Introduction, Oxford 1988.
Zbigniew Pasek
Religia. Encyklopedia PWN. T. 8
c Wydawnictwo Naukowe PWN SA |
|