PRAWOSŁAWIE_DEFINICJA

prawosławie, ortodoksja [gr. orthodoxia 'prawidłowy kult', 'prawidłowa wiara'], chrześcijaństwo wsch., charakteryzujące się ciągłością tradycji od czasów apostolskich, własną liturgią i niezależnością lokalnych Kościołów (autokefalia), stanowiące jedną z 3 wielkich gałęzi chrześcijaństwa.
Historia. P. rozwijało się na terenach Bliskiego Wschodu oraz wsch. części cesarstwa rzym., a także w Egipcie i na Kaukazie. Przed IV w. można mówić o wielości tradycji liturgicznych i teol., które zostały zsyntetyzowane w IV-VIII w., w czym ogromną rolę odegrały zwoływane przez cesarzy sobory powszechne oraz Ojcowie Kościoła. Katolicki Kościół Prawosławny (pełna nazwa oficjalna) rozwijał się w oparciu o kulturę i tradycje judeochrześc., helleńską, syryjską i egipską. Od IV do XI w. centrum p. był Konstantynopol, będący równocześnie stolicą cesarstwa, natomiast całe chrześcijaństwo podlegało 5 patriarchom (Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy). W IV w. duży wpływ na chrześcijaństwo wywarła nauka św. Augustyna, który jako pierwszy wprowadził do teologii system neoplatoński oraz zmienił naukę teol. w kwestiach trynitarnej (filioque), łaski i grzechu pierworodnego, co stało się powodem stopniowego rozchodzenia się chrześc. Wschodu i Zachodu.
Teologia p. opiera się na nauce gr. Ojców Kościoła i definicjach soborów. Podstawowa różnica w rozumieniu Kościoła przez Wschód i Zachód wiąże się z tym, że koncepcja rzym. opiera się na apostolskim pochodzeniu biskupstwa Rzymu (nie jest to jednak jedyne biskupstwo mające takie pochodzenie), podczas gdy koncepcja p. odwołuje się do autorytetu soborów powszechnych i uznaje znaczenie Kościołów lokalnych. Ze względu na to, że Konstantynopol też był stolicą cesarstwa, Sobór Chalcedoński 451 nadał jego biskupstwu te same prawa co Rzymowi. P. stanowi rodzinę Kościołów autokefalicznych (obecnie 15), kierowanych przez patriarchów lub metropolitów (arcybiskupów) przy współudziale soborów biskupów; honorowy prymat przysługuje patriarsze Konstantynopola. Poza Kościołami autokefalicznymi istnieją także Kościoły autonomiczne, powstałe (w porządku chronologicznym) na Synaju, Krecie, w Finlandii, Japonii, na Białorusi i Ukrainie. Kryterium powołania Kościoła lokalnego jest zasada terytorialna, a nie narodowa. Stosunki pomiędzy państwem i Kościołem są oparte na zasadzie harmonii (gr. symphonia), rozwiniętej w IV-VI w., zwł. w czasach Justyniana I Wielkiego; wówczas oikoumene (uniwersalne chrześcijaństwo) pokrywało się terytorialnie z państwem. Patriarcha Konstantynopola otrzymał tytuł "patriarchy ekumenicznego", wiążący się z uniwersalnym charakterem Kościoła. Symbolem takiego rozumienia roli Kościoła i cesarstwa była katedra Hagia Sophia w Konstantynopolu. W Bizancjum rozwinął się ruch monastyczny, który nadał p. swoiste oblicze. Wywodzący się z Egiptu, Syrii i Palestyny monastycyzm szybko stał się jedną z dominujących sił w Bizancjum (np. w monasterze Studion w Konstantynopolu żyło 1000 mnichów). Monastycyzm poza modlitwą i pracą głosił posłuszeństwo i ascezę, często przeciwstawiał się cesarstwu, a nawet Kościołowi. Mnisi odegrali znaczną rolę w życiu Kościoła, zwł. w okresie sporów ikonoklastycznych (ikonoklazm), kiedy wzrósł ich autorytet; od VI w. zaczęto też powoływać biskupów spośród mnichów. W środowisku monastycznym rozwinął się ruch mistycyzmu (Symeon Nowy Teolog, Grzegorz Palamas i in.); prace mistyków znalazły uwieńczenie w wyborze prawosł. tekstów ascetycznych, zw. Philokalia. Kościół prawosł. rozwinął też działalność misyjną, skierowaną na Kaukaz i Bałkany, a w IX w. na Ruś. Działalności misyjnej towarzyszyło przekładanie Biblii i tekstów liturgicznych na języki nowo nawróconych ludów. Relacje z Zachodem były ambiwalentne, z jednej strony p. przyznawało Rzymowi prymat honorowy i uważało Zachód za część oikoumene, z drugiej zaś odnosiło się z rezerwą do zmian doktrynalnych wprowadzonych przez Kościół zachodni. Po Augustynie ważną zmianą dyskursu teol. było wprowadzenie do teologii arystotelizmu (scholastyka). Od czasów patriarchy Focjusza (858-867, 877-886) p. potępiało filioque (teoria o pochodzeniu Ducha Świętego od Ojca i Syna jako jednej zasady), uważając ten dodatek do Nicejsko-konstantynopolitańskiego składu wiary za herezję. Chrześcijaństwo wsch. i zach. stopniowo odchodziły od siebie i zaczęły mówić różnymi językami teol., co 1054 doprowadziło do schizmy (schizma wschodnia) i podziału Kościoła.
Istotną rolę psychol. w wyobcowaniu się od siebie obu Kościołów odegrały wyprawy krzyżowe, a zwł. 1204 zdobycie przez krzyżowców Konstantynopola i utworzenie w nim Cesarstwa Łac. z łac. patriarchatem. Kilkadziesiąt lat później (1240) Mongołowie zdobyli Kijów, a 1261 Michał VIII Paleolog odzyskał Konstantynopol i patriarcha prawosł. powrócił do swojej siedziby. W XIII, a zwł. w XIV w., pojawiły się w Kościele tendencje unijne (unici), w większości odrzucone przez wiernych prawosławnych. Upadek Konstantynopola (zdobyty przez Turków 1454) rozpoczął okres niewoli ludności prawosł. w imperium osmańskim (1454-1821). W 1472 książę moskiewski Iwan III (1462-1505) zawarł związek małżeński z księżniczką Zofią Paleolog z Bizancjum, co podniosło znaczenie Rusi zrzucającej jarzmo mongolskie. W 1510 mnich Filoteusz z Pskowa sformułował teorię Moskwy-Trzeciego Rzymu. Kościół ruski rozwinął życie monastyczne (ośrodki w Kijowie, Pskowie, Siergijew Posadzie, Poczajowie, później Petersburgu i Optino) oraz działalność misyjną na Syberii i Alasce, a także w XIX w. poza granicami Rosji (Japonia, Chiny, Korea). W XVI w. próba reformy liturgii, zainicjowana przez patriarchę Nikona (1652-58), doprowadziła do rozłamu w Kościele i powstania 1666 staroobrzędowców. W XVII i XVIII w. Piotr I Wielki zadecydował o zmianie sposobu rządzenia Kościołem prawosł. przez likwidację patriarchatu i powołanie Świątobliwego Synodu oraz poddanie Kościoła kontroli państwa (1721-1917). Po upadku monarchii (1917) przywrócono patriarchat, ale p. padło ofiarą prześladowań bolszewickich. W XIX w. na Bałkanach w wyniku rozpadu imperium osmańskiego powstały nowe Kościoły autokefaliczne: gr. (1833), serbski (1879), rumuński (1885), bułgarski (1872). W tym samym okresie w Kościele ros. rozwinął się ruch starców (Serafin z Sarowa, starcy z pustelni Optino), ruch słowianofilów (A. Chomiakow, P. Kiriejewski, K. Leontjew) oraz zaczął się tzw. renesans rel. (W. Sołowjow, S. Bułgakow, P. Fłorienski, M. Bierdiajew, M. Łosski), a także ekspansja misyjna i rozwój życia monastycznego (1914 Kościół ros. liczył 50 tys. kapłanów, 21 tys. mnichów, 73 tys. mniszek, utrzymywał tysiące szkół i placówek misyjnych). W 1905 Mikołaj II Romanow zgodził się na rozpoczęcie prac przygotowawczych do soboru lokalnego. I wojna świat., a później rewolucja 1917 doprowadziły prawie do likwidacji p. (1939 było 4 biskupów i 100 cerkwi na obszarze całego ZSRR). Wojna z Niemcami spowodowała 1943 złagodzenie represji (25 tys. cerkwi i 33 tys. duchownych), ale za rządów N. Chruszczowa zamknięto 15 tys. cerkwi. Ponowny rozwój Kościoła zaczął się po 1990. Po II wojnie świat. również inne Kościoły prawosł. (bułgarski, rumuński, serbski, albański, pol. i czechosłowacki) znalazły się pod rządami bolszewików. Po rewolucji 1917 znaczne grupy prawosł. emigrantów znalazły się w Europie Zach. (gł. we Francji), Ameryce Pn. i Australii. Pierwsze wspólnoty prawosł. na Alasce pojawiły się 1794 dzięki działalności Hermana z Alaski (kanonizowany 1970), 1970 diecezje ros. w USA i Kanadzie uzyskały autokefalię. W Europie Zach. intelektualiści ros. utworzyli Inst. Teologiczny Św. Sergiusza w Paryżu oraz Akad. Filoz.-Religijną (najpierw w Berlinie, później przeniesiona do Paryża). Po II wojnie świat. również Grecy zaczęli masowo emigrować do Europy Zach. i USA.
Doktryna. Formuła wyznania wiary i teksty doktrynalne, będące wyrazem wiary Kościoła, zostały ogłoszone przez sobory powszechne. P. uznaje 7 soborów powszechnych: Nicejski I (325), Konstantynopolitański I (381), Efeski (431), Chalcedoński (451), Konstantynopolitański II (553), Konstantynopolitanski III (681) i Nicejski II (787), poza tym decyzje soborów lokalnych uznanych przez sobory powszechne, a także późniejsze sobory, np. te, które były związane z palamizmem (XIV w.). P. uznaje żywą i nieprzerwaną tradycję, która znajduje swój wyraz w liturgii, życiu świętych i w wierze ludu. W XVII w., w opozycji do wyznań wiary rzymskokatol. i protest., pojawiły się prawosł. wyznania wiary, związane z takimi autorami jak: Krytopulos (1625), Piotr Mohyła (1638), Dosyteusz z Jerozolimy (1672), które mają znaczenie historyczne. Teologia p. opiera się na Biblii i całości tradycji mającej swój wyraz w decyzjach soborów i pismach Ojców Kościoła (przyjmuje się, że teologia musi mieć stałe odniesienie do tradycji). Nie istnieje żadne zewn. kryterium wiary, lecz jedynie wewn., którym jest żywy wyraz wiary. Prawda ujawnia się w żywym doświadczeniu wspólnoty Kościoła. Nawet decyzje soborów powszechnych wymagają recepcji przez cały Kościół. Doświadczenie to ma przede wszystkim charakter sakramentalny i liturgiczny (każda decyzja soborowa znajduje swój wyraz w tekstach liturgicznych).
Rozwój doktrynalny w pierwszych wiekach dotyczył problemów trynitarnych i chrystologicznych (wraz z kwestią wcielenia), co znalazło swój wyraz w decyzjach soborów powszechnych i odnosi się do koncepcji współpracy (gr. synergeia) człowieka z Bogiem. Ojcowie gr. wyszli od tekstu z Księgi Rodzaju (Rdz 1,26), mówiącym o stworzeniu człowieka "na obraz i podobieństwo Boże", dzięki czemu człowiek nie jest autonomiczny, lecz pozostaje w relacji z Bogiem jako swoim Archetypem. Więź ta w pełni rozwijała się w raju człowiek wg planu Bożego miał zostać przebóstwiony, ale upadek pokrzyżował ten plan. Autentyczne życie człowieka jest więc wspólnotą (gr. koinonia) z Bogiem. Przez grzech człowiek pozbawił się wspólnoty, która została sakramentalnie przywrócona przez Chrystusa. Ponieważ wolność zakłada możliwość odmowy współpracy, nad człowiekiem zapanował "książę tego świata". Wyzwolenie człowieka przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa realizuje się sakramentalnie w chrzcie; pomaga w tym łaska Boża, która nie jest zewn. w stosunku do człowieka. Usprawiedliwienie człowieka oznacza wspólnotę z Bogiem. Stąd szczególne znaczenie ma zdefiniowana przez sobory chrystologia, która zarazem jest antropologią. P. odrzuciło subordynacjonizm ariański (Sobór Nicejski I, 325), nestorianizm głoszący niezależność natury boskiej od ludzkiej w Chrystusie (Sobór Efeski, 431) i monofizytyzm głoszący jedną naturę Chrystusa (Sobór Chalcedoński, 451). Chrystus jest jedną osobą w 2 naturach. Jego natura boska jest współistotna Ojcu, który jest całkowicie transcendentny i niepoznawalny: poznanie Boga jest możliwe wyłącznie przez Chrystusa. Jako Bóg, Chrystus jest współwieczny Ojcu, ale jako człowiek rodzi się w czasie i przestrzeni. Jego Matka jest więc Bogurodzicą (gr. Theotokos), ale nauka o niej stanowi część chrystologii. Wszystkie tytuły Marii są nadane przez Kościół ze względu na fakt, że jest ona cielesną Matką Boga. Identyczność osobowa Chrystusa opiera się na nauce Cyryla z Aleksandrii (V w.), z której wynika antropologia wspólnoty człowieka z Bogiem; wspólnotę tę przywrócił Chrystus jako Nowy Adam. Teologia zbawienia jest wyrażona w hymnach Wielkiego Tygodnia i Paschy oraz w hymnie Jednorodzony Synu. Zbawienie nie jest rozumiane w kategoriach wykupu, ale przywrócenia pierwotnego porządku, a ostatecznym celem świata i człowieka jest przebóstwienie, królestwo Boże. Akcja uświęcająca człowieka jest dziełem Ducha Świętego, którego dary każdy wierny otrzymuje w sakramencie bierzmowania. Celem życia chrześcijanina jest zdobywanie Ducha Świętego (nauka św. Serafina z Sarowa). Sobór Konstantynopolitański z 381 potępił pneumatomachów odrzucających bóstwo Ducha, a definicja Credo stała się zarazem orzeczeniem dogmatycznym.
Od IV w. rozpoczął się proces rozchodzenia się chrześc. Wschodu i Zachodu. Najbardziej zaznaczyło się to w nauce trynitarnej. Według Ojców kapadockich i Credo punktem wyjścia nauki trynitarnej są osoby boskie, natomiast św. Augustyn przesunął zasadę jedności na naturę. Koncepcja filioque, opierająca się na stwierdzeniu Augustyna, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna jako od jednej zasady (łac. tamquam ab uno principio), jest dla Wschodu nie do przyjęcia, gdyż Ojciec i Syn nie są jedną zasadą, ale 2 osobami (por. J 15,26). Dyskusje na temat filioque zdominowały całą teologię średniowieczną. Istotne znaczenie dla teologii prawosł. ma transcendencja Boga, o którym można orzekać przez negację (teologia apofatyczna). Bóg niepoznawalny i niedostępny w swojej istocie objawia się w swoich energiach, w niestworzonej łasce Bożej (doktryna palamizmu, zaakceptowana przez sobory konstantynopolitańskie 1341 i 1351). Istnieje realna różnica między niepoznawalną istotą i energiami Bożymi. Po upadku Konstantynopola (1453) zaczęły się wieki schyłku teologii prawosławnej. Nowy rozwój datuje się na XIX w. (W. Sołowjow, A. Chomiakow), a zwł. w XX w. (w Rosji S. Bułgakow, M. Bierdiajew, P. Fłorienski, G. Fłorowski, P. Evdokimov, A. Schmemann, J. Meyendorff, O. Clement, w Rumunii D. Staniloae). Kryterium eklezjalności jest przestrzeganie kanonów kośc. uchwalonych przez sobory powszechne. Szczególna rola w kolegialnym zarządzaniu Kościołem przypada biskupom jako mającym sukcesję apostolską. Biskup jest przede wszystkim stróżem wiary i centrum życia sakramentalnego Kościoła. Kościół zawsze działa jako lokalny, w myśl eklezjologii Pawła Apostoła. Biskup sprawuje władzę na określonym terytorium (diecezja) i podlegają mu kapłani i diakoni, a także wierni. Biskupi są zawsze zakonnikami, kapłani i diakoni mogą przed święceniami zawrzeć związek małżeński. Ważną rolę w Kościele odgrywa monastycyzm jako wzorzec życia duchowego. Równie ważna rola przypada laikom, którzy wchodzą do rad parafialnych i diecezjalnych oraz są teologami (większość teologów w Grecji to laicy).
Kult. Szczególną rolę p. przywiązuje do liturgii, zwł. Eucharystii, która jest początkiem królestwa Bożego i realną jednością z Chrystusem. Kościół prawosł. ma 4 porządki liturgii eucharystycznej (Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego, Jakuba Apostoła i Uprzednio Poświęconych Darów). Liturgia godzin odnosi się do cyklu dobowego (przede wszystkim nabożeństwo poranne, czyli jutrznia, i nabożeństwo wieczorne czyli nieszpory), tygodniowego (cykl Horologionu), 8 tonów (cykl Oktoechosu), rocznego (cykl Menei) i paschalnego (cykl Triodionu). Cykl paschalny obejmuje 1/3 roku liturgicznego. Pascha jest celebrowana w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca i po zakończeniu Paschy żydowskiej. Liturgia ukształtowała się w Bizancjum w okresie od IV do IX w. Istotną rolę w życiu chrześcijanina odgrywają sakramenty i sakramentalia. Kościół p. wyróżnia 7 czynności świętych, które są sakramentami. Chrzest i bierzmowanie sprawowane są razem. Chrzest zgodnie ze znaczeniem słowa gr. baptisma jest sprawowany przez trzykrotne zanurzenie w wodzie, będące symbolem przejścia z Chrystusem od śmierci do życia. Eucharystia jest sprawowana na chlebie kwaszonym i winie gronowym. Jest sakramentem zjednoczenia z Chrystusem przez przyjęcie Jego Ciała i Krwi. Pokuta realizuje się przez wyznanie grzechów. Szczególna rola przypada w tym mistrzom życia duchowego, zw. starcami. Kapłaństwo stanowią 3 święcenia wyższe (biskup, kapłan, diakon) oraz 3 niższe (lektor, śpiewak, subdiakon). Małżeństwo jest sakramentem uświęcającym całe życie małżonków. P. dopuszcza możliwość rozwiązania małżeństwa (zgodnie ze słowami Chrystusa Mt 19,9) i zawarcie nowego małżeństwa. Równie ważne znaczenie mają niektóre sakramentalia (śluby zakonne, wielkie poświęcenie wody), gdyż każda czynność Kościoła jest sakramentalna, a podział na sakramenty i sakramentalia jest scholastyczny. Z liturgią wiąże się architektura cerkwi oraz ich program ikonograficzny. Kościół ma do spełnienia określoną misję w świecie, którą jest przygotowanie powtórnego przyjścia Chrystusa, przemienienie świata. Z tego powodu p., kierując się zasadą konieczności dania świadectwa, od 1921 bierze udział w ruchu ekumenicznym (ekumeniczny ruch), od konferencji w Amsterdamie 1948 również w pracach Światowej Rady Kościołów. Zob. też: prawosławne Kościoły, prawosławne sekty, hezychazm, ikona, ikonostas.
S. Runciman Schizma wschodnia, Warszawa 1963
P. Evdokimov Prawosławie, Warszawa 1964
S. Runciman Ostatni renesans bizantyński, Warszawa 1973
tegoż Wielki Kościół w niewoli, Warszawa 1973
tegoż Teokracja bizantyjska, Warszawa 1982
J. Klinger O istocie Prawosławia, Warszawa 1983
J. Meyendorff Teologia bizantyjska, Warszawa 1984
A. Schmemann Za życie świata, Warszawa 1988
W. Łosski Teologia mistyczna Kościoła wschodniego, Warszawa 1989
A. Schmemann Wielki Post, Białystok 1990
S. Bułgakow Prawosławie, Białystok-Warszawa 1992
L. Uspienski Teologia ikony, Poznań 1993
A. Schmemann Eucharystia. Misterium królestwa, Białystok 1997
P. Evdokimov Sztuka ikony. Teologia piękna, Warszawa 1999
W. Łosski Teologia dogmatyczna, Białystok 2000
E. Pokorzyna Słownik terminologiczny wyposażenia świątyń obrządku wschodniego, Warszawa 2001
A. Schmemann Droga prawosławia w historii, Białystok 2001
K. Ware Prawosławna droga, Białystok 2001
tegoż Kościół prawosławny, Białystok 2002
M. Afanasjew Kościół Ducha Świętego, Białystok 2002
G. Fiedotow Święci Rusi, Białystok-Bydgoszcz 2002.
Henryk Paprocki
Religia. Encyklopedia PWN. T. 8
c Wydawnictwo Naukowe PWN SA