ISLAM_DEFINICJA

islam [arab. al-islam 'oddanie (Bogu)'], uniwersalna (świat.) religia monoteistyczna, objawiona arabskiemu prorokowi Mahometowi przez jednego Boga Allaha. Wyznawcy i. (ok. 1,2 mld) muzułmanie tworzą społeczność wiernych zw. umma. Muzułmanie żyją gł. w Azji i Afryce; i. wyznaje 93% Arabów, większość Turków, Persów, Afgańczyków, Pakistańczyków i Indonezyjczyków; w Europie i. jest drugą religią po chrześcijaństwie, wyznają go muzułmanie na Bałkanach (Turcja, Bułgaria, Kosowo, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina), a także emigranci muzułmańscy w Europie Zach. (Arabowie, Turcy, Pakistańczycy i in.); w Polsce i. wyznaje kilkutysięczna mniejszość pochodzenia tatarskiego; w USA jest wyznawany przez niewielkie grupy etniczne, m.in. przez ludność pochodzenia afryk. (The Nation of Islam).
Źródła i powstanie. I. stanowi kontynuację wcześniejszych religii monoteistycznych: judaizmu i chrześcijaństwa, dlatego też przez samych muzułmanów jest uważany za religię Abrahama (arab. Ibrahim). Ponieważ Bóg objawił się Mahometowi, który był jedynie prorokiem, muzułmanie odrzucają nazwę mahometanizm, gdyż sugeruje ona, że Mahomet ma boską naturę. W przekonaniu muzułmanów i. jedynie poprawia zniekształcenia, które do pierwotnej wiary w jednego Boga wprowadzili jej wcześniejsi wyznawcy Żydzi i chrześcijanie. Stąd Żydzi i chrześcijanie (później też zoroastryjczycy), jako wyznawcy tego samego Boga co muzułmanie, cieszą się w i. szacunkiem i mają autonomię jako "ludzie księgi" (ahl al-kitab), tzn. ludy mające objawione księgi uznawane przez i. Za niewiernych (kafir) uważa się w i. politeistów. Mahomet początkowo głosił i. w rodzinnej Mekce, a od 622, czyli od wywędrowania (hidżra), w Medynie i wśród plemion Płw. Arabskiego. W 638 uznano rok wywędrowania Mahometa za początek nowej ery liczonej w latach księżycowych, krótszych o 12 dni od lat słonecznych. W 630 Mahomet powrócił z emigracji do rodzinnego miasta, gdzie w świątyni Al-Kaba zniszczył staroarabskie idole.
Po śmierci Mahometa (632), w wyniku podbojów, i. rozpowszechnił się na cały Bliski Wschód i Afrykę Pn., skąd promieniował dalej dzięki wpływom kult. i handlowym. Islamizacji świata sprzyjał handel, który rozwinął się na terenie całego świata muzułmańskiego. Po Mahomecie zwierzchnictwo nad gminą muzułmańską przejęli kalifowie, czyli następcy proroka (od arab. chalifa 'następca', 'zastępca'). Pierwszych 4 kalifów (632-661) nazwano obieralnymi, po nich przyszły 2 kolejne dynastie kalifów (uważających się za przedstawicieli Boga na ziemi): Umajjadów (661-750) i Abbasydów (750-1258). Prawo obu dynastii do zwierzchności nad muzułmanami kwestionowali szyici, którzy domagali się władzy dla Alego Ibn Abi Taliba, zięcia i brata stryjecznego proroka, oraz charydżyci, żądający władzy obieralnej. Najazdy mongolskie w XIII w. spowodowały upadek dyn. Abbasydów i rozpad świata i. na wiele lokalnych państw. Od XVI w. gł. ośrodki i. znalazły się w imperium osmańskim, w safawidzkim Iranie oraz w Indiach Wielkich Mogołów.
Koran i sunna. Po śmierci proroka opracowano tekst objawień, który nazwano Koranem, czyli recytacją słów Boga. Koran zawiera podstawowe dogmaty i. oraz prezentuje muzułmańską wersję dziejów ludzkości i proroków. Składa się ze 114 rozdziałów zw. surami, ułożonych wg długości: od najdłuższych (306 ajatów, tj. wersów) do najkrótszych (3 wersy). Rozpoczynająca Koran krótka sura Al-Fatiha ['otwierająca'], licząca 7 ajatów, pełni w i. funkcję podstawowej modlitwy. Bogata literatura koraniczna, przede wszystkim egzegetyczna, obejmuje komentarze (zw. tafsirami) początkowo do fragmentów Koranu, a potem do jego całości. Najwybitniejsi komentatorzy Koranu: At-Tabari, Az-Zamachszari (zm. 1144), Al-Bajdawi (zm. 1300), As-Sujuti (zm. 1506). Tłumaczenia Koranu są uznawane przez muzułmanów za jego interpretację, ponieważ w doktrynie i. język i styl tekstu koranicznego jest traktowany jako nienaśladowalny i niemożliwy do oddania w innym języku. Ta cudowna nienaśladowalność nosi nazwę idżaz. Koran winno się recytować wyłącznie po arabsku; publicznie Koran jest recytowany przez specjalnie szkolonych recytatorów zw. kari (l.mn. kurra); istnieje 7 podstawowych szkół recytacji Koranu różniących się między sobą sposobem odczytywania tekstu. Koran uzupełnia tradycja (sunna) proroka Mahometa, zawierająca jego wypowiedzi i relacje z jego postępowania zw. hadisami. Tradycje proroka były gromadzone i klasyfikowane od IX w. przez tradycjonistów. Spośród 7 zbiorów kanonicznych tradycji, dwa Al-Buchariego (zm. 870) i Muslima (zm. 875) uchodzą za szczególnie wiarygodne.
Prawo i teologia. Koran i sunna legły u podstaw prawa muzułmańskiego (szari'a 'droga'), uznawanego za objawione i niezmienne; zajmuje się ono zarówno zagadnieniami dotyczącymi życia doczesnego, a więc handlu, administrowania państwem, jak i sprawami religii (modlitwa, pielgrzymka itp.) oraz etyki. Prawo dzieli się na kilka szkół (mazhab), z których przetrwały 4: malikicka, szafi'icka, hanaficka i hanbalicka. Ponadto swoje szkoły prawne mają poszczególne ugrupowania szyickie oraz charydżyci (ibadyci). Nauka prawa (zw. fikh 'nauka', 'badanie') rozwija przepisy obowiązujące w każdej ze szkół na podstawie zasad ustalonych przez dawnych prawników. Samo bowiem prawo jest uważane za pochodzące od Boga i niezmienne, stąd już na przeł. IX i X w. ograniczono inicjatywę prawodawczą uczonych prawników (idżtihad). Różnice między poszczególnymi szkołami prawa sprowadzają się do kwestii metodol. (sposobu wykorzystywania źródeł prawa) oraz zagadnień szczegółowych, natomiast podstawowe zasady są wspólne. Spory między prawnikami, a także praktyczne potrzeby nauczania podstaw prawa dla różnego typu urzędników państw. (np. kadich, tj. sędziów, kaznodziei imamów i muhtasibów, tj. nadzorców rzemiosł) przyczyniły się do powstania szkolnictwa muzułmańskiego. W XI w. zrodziła się instytucja madrasy, czyli szkoły, w której nauczano różnych systemów prawa.
Teologia (kalam) rozwinęła się w wyniku kontrowersji dotyczących natury Boga oraz stosunków między człowiekiem a Bogiem. Powstało wiele nurtów: od racjonalistycznych (mutazylizm) po dogmatyczne (dżabrijja). Szczególny wpływ na rozwój teologii muzułmańskiej miało dziedzictwo filozofii gr. i hellenistycznej. Dzieła Platona, Arystotelesa i Plotyna w przekładach na język arabski stały się podstawą filozofii muzułmańskiej, tworzonej przez tak wybitnych uczonych jak: Al-Farabi, Ibn Sina (Awicenna), Ibn Ruszd (Awerroes).
Podstawą wierzeń muzułmańskich jest ścisły monoteizm (arab. tauhid) odrzucający antropomorfizm Boga (po arabsku Allaha), Bóg jest bowiem czystą abstrakcją. W teologii i. wyróżnia się 99 przymiotów Boga, a jego nacz. cechą jest miłosierdzie; za największy grzech uważa się przypisywanie Bogu wspólników (arab. szirk). Prócz monoteizmu dogmaty wiary obejmują wiarę w anioły i szatana (zw. też Iblisem). Wierzy się w proroków i wysłanników, do których zalicza się proroków bibl. (Noego, Abrahama, Mojżesza i in.) oraz Jezusa. Ostatnim z proroków jest Mahomet. Za święte, objawione księgi uznaje się prócz ostatecznego objawienia, którym jest Koran również Torę, Psalmy Dawidowe i Ewangelię. Muzułmanie wierzą w Sąd Ostateczny, piekło i raj.
Zróżnicowanie wewnętrzne. W i. występują liczne odłamy, powstałe m.in. w wyniku sporów polit. i teol., reprezentujące własne poglądy na wiele szczegółowych zagadnień rel. i prawnych. Najważniejszym z nich jest szyizm. Jego początki są związane z pretensjami potomków Alego do dziedzicznego sprawowania władzy kalifa. Potomkowie Alego (Alidzi) i ich zwolennicy zw. szi'at Ali ('stronnictwo Alego', tj. szyici) początkowo tworzyli w kalifacie opozycję polit., a następnie wykształcili własny system prawa i teologii, wykorzystując racjonalistyczną i ezoteryczną interpretację ideologii muzułmańskiej. Cechą charakterystyczną odłamów szyickich jest wiara w imamów jako potomków i kontynuatorów misji proroka Mahometa i przypisywanie im cech nadludzkich. W związku z tym szyici, w przeciwieństwie do sunnitów, uważają, że prawo nadal może być tworzone na podstawie inicjatywy uczonych (idżtihadu). W ramach szyizmu powstało wiele odrębnych nurtów; do najważniejszych należą: imamici (uznający 12 imamów), isma'ilici (uznający 7 imamów) oraz zajdyci (uznający 5 imamów). Ostatniemu imamowi zwykle przypisuje się cechy mesjasza i zbawcy, który pojawi się na końcu świata lub w nieokreślonej przyszłości; takiego mesjasza określa się mianem mahdiego. W stosunku do większości muzułmanów, nazywanych sunnitami (arab. ahl as-sunna wa-al-dżama'a), szyici stanowią mniejszość obejmującą ok. 10% wszystkich muzułmanów. Szyizm przyczynił się do powstania wielu innych ugrupowań, które łącząc w sobie tradycje wielu różnych wierzeń, jedynie luźno są związane z i.; należą do nich: alewici, druzowie, bahaici (bahaizm), ahmadijja i wiele innych.
Charakterystyczną cechą i. jest jego wszechobejmujący charakter, a przez to ścisłe powiązanie kwestii rel. i świeckich. I. reguluje życie indywidualne i społ. muzułmanów tworzących wspólnotę w pełni podległą jednemu Bogu. Ponieważ człowiek jest winien Bogu absolutne posłuszeństwo, państwo i władzę uważa się za pochodzące od Boga. Stąd wywodzi się zasada pełnego podporządkowania Bogu, wyrażona w muzułmańskim determinizmie i kontrowersjach na temat przeznaczenia człowieka (kadar). Z tych kontrowersji ukształtowały się najważniejsze nurty teol.: opowiadające się za wolną wolą człowieka i sprawiedliwością Boga (kadaryzm, mutazylizm) oraz im przeciwne (aszaryzm, maturydyzm). W teologii aszaryckiej człowiek ma ograniczoną wolność: w momencie podejmowania decyzji o swoim postępowaniu wybiera jakiś wcześniej stworzony przez Boga uczynek, a następnie go wykonuje. Aszaryzm określił ortodoksyjne poglądy teol. do dziś obowiązujące w teologii sunnickiej.
Od IX w. rozwijały się różne formy mistycyzmu zw. sufizmem (arab. suf' 'wełna' mistycy bowiem nosili włosienice). Sufizm proponuje alternatywne wobec oficjalnej dogmatyki formy poznawania Boga i oddawania mu czci. Odwołuje się do instynktownego poznania Boga, zw. marifa, przeciwstawianego wiedzy nauk., zw. ilm. Do XI w. ideologia sufizmu była rozwijana przez indywidualnych myślicieli mistyków, takich jak Al-Dżunajd (zm. 910) i Al-Halladż (zm. 922). Później zaczęły powstawać zrzeszenia sufickie zw. tarikami, często przyjmujące formę bractw skupiających się wokół tradycji ich legendarnego twórcy i działających w klasztorach, zw. zawija, tekke, chanka lub dargah, w zależności od regionu świata muzułmańskiego. W poszczególnych bractwach obowiązywały specyficzne sposoby oddawania czci Bogu, takie jak recytacja (zikr) czy taniec. Ich celem było zbliżenie się do Boga, a w końcu połączenie się z nim (unio mystica). Bractwa sufickie obejmują swoim zasięgiem cały świat muzułmański; do najpopularniejszych należy kadirijja, której powstanie datuje się na XIII w. Wiele bractw odegrało znaczącą rolę w i. jako siła polit.: bektaszyci stanowili trzon armii osmańskiej, nakszbandijja organizowała ruch wyzwoleńczy w Azji Środk. i na Kaukazie, a muridijja przyczyniła się do utrwalenia państwowości Senegalu.
Kult. Nakazy i zakazy. Rytuał muzułmański wiąże się z 5 obowiązkami, określanymi mianem "filarów religii" (arkan ad-din), które obejmują: wyznanie wiary, modlitwę, post, jałmużnę i pielgrzymkę. Wyznanie wiary (szahada) jest potwierdzeniem ścisłego monoteizmu i posłannictwa proroka Mahometa za pomocą formułki: "Nie ma bóstwa prócz Boga (Allaha), a Mahomet jest jego wysłannikiem"; wypowiedzenie szahady równa się przyjęciu i., stąd każdy muzułmanin winien wygłosić ją co najmniej raz w życiu; niemowlętom szahadę szepcze się zaraz po urodzeniu. Modlitwa (salat) jest odmawiana 5 razy w ciągu doby (o świcie, w południe, wieczorem, o zachodzie słońca i w nocy); porę modlitwy ogłasza z minaretu muezzin, śpiewnie recytujący wezwanie do modlitwy (azan); przed przystąpieniem do modlitwy muzułmanie dokonują rytualnych ablucji (wudu), by osiągnąć stan czystości; modlitwę odmawia się w dowolnym czystym miejscu, zwykle na dywaniku modlitewnym (sadżdżada). Jedynie południowa modlitwa w piątek winna mieć charakter zespołowy i odbywać się w meczecie; gromadzi się tam cała społeczność danej miejscowości pod przewodnictwem imama. Podczas modlitwy muzułmanie na całym świecie zwracają się twarzą w kierunku świątyni Al-Kaba w Mekce; ten kierunek, zw. kibla, wyznacza nisza (mihrab) w meczecie; modlitwa obejmuje wybrane fragmenty Koranu, a przede wszystkim surę otwierającą Al-Fatihę; odprawianiu modłów towarzyszą pokłony i czołobicia. Post (saum) oznacza powstrzymywanie się od jedzenia, picia, palenia i stosunków płciowych w ciągu dnia, tj. od wschodu do zachodu słońca przez cały miesiąc ramadan 10. miesiąc kalendarza muzułmańskiego; post kończy się Świętem Zakończenia Postu (Id al-Fitr). Jałmużna (zakat) stanowi 2,5-procentowy, płacony od posiadanego majątku, podatek na rzecz sierot, wdów ludzi i upośledzonych. Ostatnim "filarem" jest pielgrzymka do Mekki (hadżdż), którą przynajmniej raz w życiu powinien przedsięwziąć każdy zdrowy muzułmanin, który finansowo i fizycznie może podołać trudom podróży; gł. ceremonie pielgrzymkowe przypadają na pierwsze dni miesiąca zu al-hidżdża (12. miesiąc kalendarza muzułmańskiego), ale w pielgrzymkę można udać się o dowolnej porze taka pielgrzymka nazywa się mniejszą (arab. umra). Uroczystości hadżdżu kończą się Świętem Ofiar (Id al-Adha), nawiązującym do ofiary z syna, którą chciał złożyć prorok Ibrahim (Abraham); wierni składają wówczas ofiary ze zwierząt (owce, kozy, wielbłądy) i spożywają ich mięso.
Tradycja muzułmańska nakazuje obrzezanie mężczyzn, a w niektórych kulturach bliskowsch. jest praktykowane obrzezanie kobiet. W i. zakazane jest picie alkoholu (i per analogiam używanie narkotyków), uprawianie gier hazardowych, spożywanie padliny, krwi i mięsa wieprzowego, lichwa (riba) oraz przedstawianie postaci ludzi i zwierząt w sztuce sakralnej (ikonoklazm); natomiast jest dopuszczalne wielożeństwo (ograniczone do 4 żon), obecnie rzadko uwzględniane przez nowoczesne prawo i. Upowszechnianie i. wiąże się z nakazem dżihadu. Początkowo dżihad oznaczał walkę z Bizancjum, podejmowaną przez całą gminę muzułmańską. Później coraz częściej była to walka zbrojna z niewiernymi i innowiercami, wynikająca z podziału świata na i. (dar al-islam) i obszar wojny (dar al-harb), nie zawojowany przez muzułmanów. Obecnie koncepcję dżihadu wykorzystują fundamentaliści muzułmańscy do wystąpień przeciwko kulturze Zachodu. Świat Zachodu jest uważany za reprezentujący stan niewiedzy (po arabsku zw. dżahilijją) i dlatego zasługujący na zniszczenie.
Znaczenie kulturotwórcze. Zakazy i. wpłynęły na specyfikę jego rozwoju. Ikonoklazm doprowadził do rozwoju zdobnictwa w sztuce, co nadało specyficzny charakter architekturze i sztuce i.; zamiast obrazowania postaci ludzkich i zwierząt skupiono się na zdobnictwie i ornamentyce; rozwinęła się tzw. arabeska, specyficzny, nie kończący się ornament. Do zdobienia, oprócz motywów roślinnych i geom., wykorzystywano również pismo arabskie, w którym rozwinęło się wiele ozdobnych odmian. Dążność do maks. upiększania wszelkich obiektów ornamentyką sprawiła, że w sztuce i. praktycznie żadnej roli nie odgrywa pusta przestrzeń, w związku z tym uważa się, że typowy jest dla niej strach przed pustką (łac. horror vacui). Być może również ikonoklazm sprawił, że w kulturze klasycznego i. nie rozwinął się teatr. Z kolei zakaz lichwy wykształcił skomplikowane metody przeprowadzania operacji pieniężnych ułatwiających handel, takie jak obrót bezgotówkowy (czeki, weksle) czy leasing.
I. legł u podstaw cywilizacji, która w VIII-XV w. miała decydujący wpływ na dzieje ludzkości. Jego cechą specyficzną była zdolność do syntezy, dzięki czemu osiągnięcia różnych kultur zostały twórczo przekształcone i zintegrowane. Zasługą i., dzięki rozwojowi nauk ścisłych (matematyka, astronomia, fizyka, chemia, botanika, medycyna i filozofia), czemu sprzyjał mecenat władców i wysokich urzędników, było zbudowanie podwalin nowoczesnej nauk., racjonalistycznej koncepcji świata. W tym nauk. rozwoju szczególną rolę odegrał system szkolnictwa (madrasy), akademii oraz fundacji rel. (wakfów). Dzięki Arabom upowszechnił się m.in. system dziesiętny, produkcja chemikaliów, rozwinięto metody obserwacyjne i obliczenia w astronomii, geodezji i spopularyzowano wiele roślin oraz metod ich uprawy. Dorobek cywilizacji muzułmańskiej został przejęty przez kulturę Zachodu i przyczynił się do odrodzenia europejskiego. Świadectwem znaczenia nauki muzułmańskiej i arabskiej dla rozwoju wiedzy eur. są liczne zapożyczenia z arabskiego w językach zachodnich.
Islam współczesny. Po najeździe mongolskim w XIII w. nastąpił upadek kultury klas. i dopiero począwszy od XVI w. w 3 ośrodkach: Turcji osmańskiej, Iranie i Indiach nastąpiło odrodzenie i. drogą powrotu do dawnych wartości (wahhabici, fundamentalizm). Narastające wpływy eur. przyczyniły się z kolei do reformy i. oraz dostosowania go do nowoczesności typu zach. (modernizm). W XIX w. najbardziej wpływowym reformistą był Al-Afghani, którego uczniowie i kontynuatorzy propagowali nowe rozumienie i. w kilku kierunkach: 1) prozach. Muhammad Abduh, 2) nacjonalistyczno-arabskim Al-Kawakibi, 3) zachowawczym Raszid Rida. We współczesnym i. ukształtowały się 2 nurty: dostosowujący się do kultury zach. oraz przeciwny wszelkim wpływom zach., często agresywny, zw. fundamentalizmem. Fundamentalizm muzułmański ukształtował się w poł. XX w. Zasadniczą rolę w jego tworzeniu się odegrało Stowarzyszenie Braci Muzułmanów. Rozpoczęło ono swoją działalność w Egipcie pod koniec lat 20., ale jego wpływy szybko ogarnęły znaczną część świata i. sunnickiego. Na rozwój tendencji fundamentalistycznych szczególny wpływ miały przemiany lat 70. W wyniku embarga naftowego po wojnie arabsko-izraelskiej 1973 doszło do znacznego wzbogacenia się konserwatywnych państw muzułmańskich wspierających rozwój i., w tym ruchy antyzach. i fundamentalistyczne.
Rewolucja w Iranie i powstanie republiki muzułmańskiej 1978-79 spowodowała zwiększenie poparcia dla ruchów fundamentalistycznych w całym świecie muzułmańskim. Z kolei wojny w Afganistanie (po 1979) i w Libanie (po 1976) wywołały niezadowolenie z sowieckiego i eur. interwencjonizmu w świecie i. Z kolei na Zachodzie to zaostrzenie się ekstremizmu muzułmańskiego zrodziło teorię zderzenia cywilizacji, wg której nieuchronna jest także konfrontacja między i. a kulturą zach. (S.P. Huntington). Do głosu dochodzą międzynar. organizacje fanatycznych terrorystów, które w imię i. dokonują aktów agresji na symbole kultury zach. (wykorzystanie samolotów pasażerskich do ataków na ważne bydynki w Nowym Jorku i Waszyngtonie, 11 IX 2001).
J. Bielawski Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973
tegoż Islam, Warszawa 1980
F. Robinson Świat islamu, Warszawa 1996
J. Danecki Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997
tegoż Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1-2, Warszawa 1998.
Janusz Danecki
Religia. Encyklopedia PWN. T. 5
c Wydawnictwo Naukowe PWN SA